A.R.Mochola - Życie literackie emigracji rosyjskiej w Czechosłowacji (1921-1945)

 Literatura - fenomen bez granic geograficznych 

Praga, jako jeden z ośrodków kontaktów literackich rosyjskiej diaspory w Europie odegrała rolę istotną. W moim osobistym przekonaniu powodem tego faktu było z jednej strony położenie geograficzne miasta nad Wełtawą, które ułatwiało płynność kontaktów pomiędzy głównymi ośrodkami europejskimi emigracji, z drugiej było to do pewnego stopnia mityczne, choć żywe i produktywne wśród emigrantów przekonanie o szeroko pojętej słowiańskości Pragi ³⁹. 

Praga znajdowała się w geograficznym centrum rosyjskiej diaspory w Europie, tu znajdowały się centrale wielu emigracyjnych organizacji i stowarzyszeń. Wielu poetów i pisarzy rosyjskich młodszego pokolenia ukończyło praskie uczelnie, kilku z nich pomimo wyjazdu z Czechosłowacji utrzymywało bliskie i aktywne kontakty ze rosyjskim środowiskiem literackim w Pradze. Położenie geograficzne sprawiło, iż do Pragi przybywano zawsze chętniej niż do Warszawy, Kowna czy odległego Rewla. Literackie kontakty Rosyjskiej Pragi przebiegały więc we wszystkich kierunkach:

• Paryż z Koryfeuszami emigracyjnej literatury K. Balmontem, I. Buninem, A. Remizowem, I. Szmieljowem, B. Zajcewem, W. Chodasiewiczem i krytykiem G. Adamowiczem oraz goszczącymi przelotnie w Warszawie D. Mierieżkowskim i Z. Gippius.

• Berlin z V. Sirinem (Nabokovem), R. Blochem i krytykiem J. Ajchenwaldem; § Revel (Tallinn) z N. Andriejewem, będącym członkiem praskiego Skita i Instytutu Kondakowa oraz I. Siewierjaninem;

• Warszawa z L. Gomolickim ⁴⁰, również członkiem Skita i współzałożycielem warszawskiej Tawerny Poetów (razem z A.L. Bemem) ⁴¹; 

• Belgrad z poetą i niezwykle aktywnym krytykiem literackim I.Goleniszczewem-Kutuzowem ⁴².

Wśród paryskich pisarzy emigracji odwiedzających Pragę wymienić należy między innymi K. Balmonta (był on również członkiem-korespondentem Cechosłowackiej Akademii Nauk), I. Bunina, D. Miereżkowskiego i Z. Gippius, I. Szmieljowa, A. Remizowa. Pragę odwiedzali także poeci i pisarze mieszkający na stałe w Niemczech, Polsce, Estonii, Jugosławii i Rumunii. Okazji do odwiedzin Pragi było kilka. Pisarze przybywali na organizowane wieczory autorskie, odczyty o literaturze, będące etapem w ich podróżach po Europie, spotkania literackie odbywające się w ramach Dni kultury rosyjskiej ⁴³. Dmitrij Meisner w znanej książce memuarowej Миражи и действительность ⁴⁴ w następujący sposób wspomina goszczącego w Pradze z odczytem na temat twórczości Tołstoja, Bunina: 

Многие русские эмигранты слышали Бунина ..., и в Праге, которую он иногда навещал, и этот необыкновенный мастер слова всегда легко и безошибочно покорял слушателей... Достаточно было нескольких минут, чтобы в обширном зале, заполненном аудиторией во много сотен человек, забывалось окружающее и слушатель, кем бы он ни был, переносился в тот мир, о котором говорил на трибуне Бунин. Он не только говорил, он при этом удивительно тонко играл... Это было проникновенно, правдиво и глубоко...⁴⁵ 

Ciekawe, że w kuluarach spotkania Meisner odnosi jednak zupełnie inne wrażenie, zauważając kilka istotnych elementów charakteru Bunina i jego wyraźnie niechętny stosunek względem prowincjonalnej Pragi: 

Передо мной был старый, сухой человек со сдержанной, как бы высокомерной улыбкой, с холодной, немного презрительной манерой, с пустой и неинтересной речью о вкусных кушаньях, о качестве различных водок, о женских прелестьях ⁴⁶. 

Stosunek Bunina do miasta nad Wełtawą daleki był od pozytywnego. Przede wszystkim wiązało się to z jego subiektywnym odczuciem (wspólnym także innym wielkim Paryżanom emigracji - poza Balmontem) prowincjonalnego charakteru czechosłowackiej stolicy. Bez wątpienia Praga nie mogła wynagrodzić w ówczesnym czasie blichtrów Petersburga, czy Paryża, jednak mówienie o niej jako prowincji miało wyraźnie negatywne, a nawet pogardliwe podłoże. Bunin nie mógł się czuć dobrze w miejscu, w którym przychylnie mówiło się o literackiej młodzieży emigracji, wspierało ją, otwarcie polemizując z rosyjskim Paryżem. On sam był jednym z najwyrazistszych zwolenników tezy, iż duch rosyjski posiada tylko i wyłącznie starsza generacja twórców ⁴⁷. Charakterystyczna jest również sposób w jaki Bunin odmówił udziału w ankiecie, przeprowadzonej przez praskie pismo Своими путями, twierdząc, że jeśli pismo drukowane jest zgodnie z nową (prosowiecką) ortografią, to nie będzie mógł wziąć w niej udziału. Podobnie zareagował on na publikację w 1925 roku przez Волю России statystycznego zestawienia najbardziej popularnych pisarzy rosyjskich wśród czytelników, w którym Bunin zajął odległe dwudzieste drugie miejsce ⁴⁸. Z tym faktem przyszły rosyjski noblista nie potrafił się pogodzić. 

Kropką nad i, stała się znana opinia Słonima, w której przyznając Buninowi ważną pozycję w literaturze rosyjskiej, Słonim bez ogródek stwierdził, że Bunin jest dla niego pisarzem martwym – мертвый, потому что не двигающийся, застывший и принадлежащий к завершенной главе истории русской литературы, zaś jako krytyk literacki Bunin okazał się безнадежно глух, ослеплен политической злобой и скован сомнением и предубежденностью ⁴⁹. 

Nie posiadamy niestety pewnych informacji o tym, kiedy dokładnie i w jakich okolicznościach odwiedzał Pragę Vladimir Nabokov. Z pewnością przyjeżdżał do niej kilkakrotnie. W Pradze mieszkała jego matka Jelena Iwanowna, z domu Rukawisznikow; tu mieszkał również jego młodszy brat. Sam Nabokov przebywał najpierw w Berlinie (do roku 1937; pomijam tu okres studiów w Trinity College, Cambridge, do roku 1922), potem we Francji (do marca 1940), a następnie w USA. Matka Nabokova zmarła 2 maja 1939 roku i została pochowana w rosyjskim sektorze cmentarza na Olšanach. Zatem praskie odwiedziny możliwe były wyłącznie przed rokiem 1938, przed aneksją Czechosłowacji przez Hitlera.

Jak przystało na pisarza, odwiedziny te nie pozostały bynajmniej bez echa:

(...) еще в 1930 году в Праге, где моя овдовевшая мать жила на крохотную казенную пенсию, можно было видеть ковыляющего по тусклой зимней улице далеко позади своей задумчивой хозяйки этого старого, все еще сердитого Бокса Второго, - эмигрантскую собаку в длинном проволочном наморднике и заплатанном пальтеце. Я жил далеко от матери, в Германии или Франции, и не мог часто ее навещать. Не было меня при ней и когда она умерла, в мае 1939 года. Всякий раз, что удавалось посетить Прагу, я испытывал в первую секунду встречи ту боль, ту растерянность, тот провал, когда приходится сделать усилие, чтобы нагнать время, ушедшее за разлуку вперед, и восстановить любимые черты по не стареющему в сердце образцу. Квартира, которую она делила с внуком и Евгенией Константиновной Г., самым близким ее другом, была донельзя убогой. Клеенчатые тетради, в которые она списывала в течение многих лет нравившиеся ей стихи, лежали на кое-как собранной ветхой мебели. Ужасно скоро треплющиеся томики эмигрантских изданий соседствовали со слепком отцовской руки. Около ее кушетки, ночью служившей постелью, ящик, поставленный вверх дном и покрытый зеленой материей, заменял столик, и на нем стояли маленькие мутные фотографии в разваливающихся рамках. Впрочем она едва ли нуждалась в них, ибо оригинал жизни не был утерян. Как бродячая труппа всюду возит с собой, поскольку не забыты реплики, и дюны под бурей, и замок в тумане, и очарованный остров, - так носила она в себе все, что душа отложила про этот серый день. Совершенно ясно вижу ее, сидящую за чайным столом и тихо созерцающую, с одной картой в руке, какую-то фазу в раскладке пасьянса; другой рукой она облокотилась об стол, и в ней же, прижав сгиб большого пальца к краю подбородка, держит близко ко рту папироску собственной набивки. На четвертом пальце правой руки-теперь опускающей карту - горит блеск двух золотых колец: обручальное кольцо моего отца, слишком для нее широкое, привязано черной ниточкой к ее собственному кольцу ⁵⁰.

Nabokov nie wspomina niestety o Pradze w swoich wywiadach, udzielanych w latach 1962-1972 ⁵¹. Brak też innych dokumentów, pozwalających dowiedzieć się czegoś więcej. Jedyny fragment, odnoszący się bezpośrednio do Pragi znajdujemy w Отчаяньи (Rozpaczy) – jednej z jego ostatnich powieści rosyjskich, opublikowanej w Berlinie w 1936 roku ⁵²: 

Dzień był lekki, błękitny, jabłkowity; wiatr, daleki krewny tego tutaj, przelatywał wąskimi uliczkami; chmury co i rusz chowały w dłoni słońce, które potem ukazywało się znowu - jak moneta kuglarza. Skwer, po którym, pedałując rekami, jeździli inwalidzi, zalewała burza bzów. Rzuciłem okiem na szyldy nad sklepami i natrafiłem na słowo zawierające znany mi słowiański rdzeń, ale obrośnięte nieznanym znaczeniem. (...) Nagle szereg domów sie urwał i ukazała się otwarta przestrzeń, która na pierwszy rzut oka wydawała się bardzo sielska i kusząca. Minąwszy jakieś koszary, przed którymi żołnierz oprowadzał siwego konia, poczułem pod stopami miękki, lepki grunt; dmuchawce drżały na wietrze, pod płotem wygrzewał się w słońcu dziurawy but. Dalej wznosiło sie ku niebu wspaniałe strome wzgórze. (...) Jego wspaniałość okazała sie być oszustwem. Pomiędzy karłowatymi bukami i krzakami czarnego bzu zygzakowato wiła się w górę schodkowa ścieżka. Początkowo spodziewałem się za każdym kolejnym zakrętem natrafia na zakątek pełen cudownego, dzikiego piękna, ale owo piękno jakoś się nie objawiało. Monotonna roślinność nie mogła mnie zadowolić. Krzaki wyrastały z gołej ziemi, wszędzie pełno było śmieci: kawałków papieru, szmat, powyginanych puszek. Ze schodków ścieżki nie sposób było zejść, gdyż bardzo głęboko wrzynały się w zbocze; po obu stronach z glinianych ścian sterczały korzenie drzew i kłaki gnijącego mchu - jak pękniete spreżyny ze zniszczonych mebli, w domu, w którym straszliwą śmiercią umarł obłąkany. Kiedy dotarłem wreszcie na szczyt, oczom moim ukazało sie kilka krzywych chałup i kalesony na sznurku, które wiatr nadymał pozorem życia. Oparłem łokcie na sękatej poreczy i daleko w dole ujrzałem przesłoniętą lekką mgiełką Pragę: połyskujące dachy, dymiące kominy, koszary, które niedawno minąłem, malutkiego siwego konia. (...) Postanowiwszy wracać inną drogą, poszedłem szosą, na którą natrafiłem za chałupami. Jedynym pięknym elementem krajobrazu był zbiornik gazowy na jakimś pagórku; krągły i czerwony, wydawał się na tle błękitnego nieba ogromną piłką futbolową. Zszedłem z szosy i zacząłem się znowu wspinać, tym razem po zboczu pokrytym rzadką darnią. Posępna, jałowa kraina. Z szosy dobiegł turkot cieżarówki, z kolei w przeciwnym kierunku przejechała furmanka, potem rowerzysta, a jeszcze potem furgon fabryki lakierów z namalowaną na boku obrzydliwą teczą. W widmie słonecznym tych kanalii pas zielony sąsiadował z czerwonym ⁵³. 

W zacytowanym fragmencie widoczne są wszystkie niemal cechy warsztatu pisarskiego Nabokova – jak gdyby zapożyczona z malarstwa dbałość o szczegół, poetyckie porównania liryzujące całość opisu, subtelną ironię. Błyskotliwość języka łączy się z ostrością obserwacji, oczekiwanie z deziluzją, ciepło barw z chłodem rzeczywistości; najbardziej zwykła wydawałoby się sytuacja, nabiera pierwiastka tajemniczości i zostaje jak gdyby odrealniona, dzięki owej lekkiej mgiełce, wszystko przesłaniającej i pozwalającej połączyć różne przedmioty i często bardzo odległe uczucia i doznania. 

Nabokov opublikował w ukazującym się w Pradze i Berlinie, w latach 1921-1927 piśmie Русская мысль ⁵⁴ cztery swoje wiersze (chodzi o pierwodruki): Петербург (Он на трясине был построен...) ⁵⁵, Сон (Знаешь, знаешь, обморочно-пьяно...) ⁵⁶, Размеры ⁵⁷, oraz niezatytułowany wiersz Живи, звучи, не поминай о чуде... ⁵⁸. Wiersz Размеры zadedykowany został przyjacielowi i koledze ze studiów w Cambridge, naczelnemu redaktorowi pisma G. Struwemu. Stał się on elementem krótkiego dialogu poetyckiego, pomiędzy obydwoma przyjacielami (niejako á propos aktualnych polemik wokół rosyjskiej poezji emigracyjnej), który – jak sądzę – warto w tym miejscu przypomnieć: 

Размеры. (Глебу Струве)

Что хочешь ты? Чтоб стих твой говорил,
повествовал? - вот мерный амфибрахий...
А хочешь петь - в эоловом размахе
анапеста – звон лютен и ветрил.
Люби тройные отсветы лазури 
Эгейской - в гулком дактиле; отметь
гекзаметра медлительного медь
и мрамор,- и виденье на цезуре. 
Затем: двусложных волн не презирай;
есть бубенцы и ласточки в хорее:
он искрится все звонче, все острее,
торопится... А вот – созвучий рай,
- резная чаша: ярче в ней, и слаще,
и крепче мысль; играет по краям
блеск, блеск живой! Испей же: это ямб,
ликующий, поющий, говорящий...

Дактили. (В. Сирину) ⁵⁹ 

Медленно капают капли 
дней как янтарь золотых. 
В небе напомнит мой стих 
крылья серебряной цапли. 
Медленно капают капли 
дней как янтарь золотых. 
Рек серебристые струи 
к устью несут паруса. 
Смерти стальная коса 
срежет упругие туи. 
Рек серебристые струи 
к устью несут паруса. 
Солнце, высокий вожатый,
в небе ведет корабли, 
ввысь улетает с земли 
вечер, как вестник крылатый. 
Солнце, высокий вожатый, 
в небе ведет корабли. 

Kontakty literackie z Warszawą rozwijały się dzięki A.L Bemowi i L. Gomolickiemu ⁶⁰. Rosyjscy poeci i pisarze mieszkający w Polsce publikowali swoje utwory na łamach praskich czasopism emigracyjnych (Воля России, Центральная Европа, Своими путями i in.) i odwrotnie, literaci mieszkający w Czechosłowacji, mieli możliwość prezentacji własnej twórczości w Polsce (Вестник Эмигранта, Меч, wileńskie Родное Слово, Утес, Голос казачества, За Свободу, Молва, На Рубеже). Oprócz najbardziej aktywnego Gomolickiego w kontekście polsko-czechosłowackich kontaktów literackich emigracji rosyjskiej wymienić można również: B.A. Jewreinowa ⁶¹, S.I. Naljancz ⁶², A.A. Turincewa ⁶³, W.R. Wawrika ⁶⁴, poetkę E. Czergincewą, członkini Skita, która opublikowała w Polsce tomik Строфы (Warszawa 1938) i kilku innych. Podobna współpraca miała również miejsce w przypadku innych ośrodków diaspory rosyjskiej w Europie i na Dalekim Wschodzie.

Należy obiektywnie powiedzieć, iż okres międzywojenny w historii emigracji rosyjskiej (jako całości zagadnienia) to bodaj jedyny w swoim rodzaju czas intensywnej wymiany artystycznej i krytyczno-literackiej w historii literatury rosyjskiej. Obszerność materiału z jakim mamy do czynienia stawia pod znakiem zapytania nawet możliwość całościowego spojrzenia na ten fenomen w ramach oddzielnej, niezwykle rozległej pracy krytycznej. Jest ona również utrudnieniem w próbie ujęcia kontaktów dwustronnych (np.: Praga-Paryż, Praga-Warszawa itd.). Wydaje się, iż jedyną możliwością przezwyciężenia tej sytuacji jest współpraca większej liczby zainteresowanych tą tematyką badaczy.

[39] Por.: ... Nie można mówić w Pradze o obczyźnie ... Czyż można uważać za obczyznę ziemię piękną słowiańską ziemię, która udzieliła nam gościny? Amfiteatrov A.V.: Dostojevskij na puškinských slavnostech r. 1880. [in:] Lumír. Revue pro literaturu a umení. Praha, roč. XLIX, 1922, s.27 [tłum. ARM].

[40] Gomolickij Lew N. (Gomolicki Leon) - * 1903 St. Petersburg, † 1988 Warszawa. Grafik, poeta i krytyk literacki; bodaj najbardziej utytułowany rosyjski poeta emigracyjny w Polsce. Uczestnik szeregu kół i stowarzyszeń literackich, sekretarz Związku pisarzy i dziennikarzy rosyjskich w Polsce. Publikował od 1921 roku; tomiki poezji: Миниатюры (Warszawa 1921), Дуновение (Warszawa 1932), Цветник. Дом (Tallin 1936), Притчи (Warszawa 1938); książki: Об основах русской культуры. Достоевский и Толстой (Preљov 1928), Арион (o emigracyjnej poezji rosyjskiej, Paris 1939); inne utwory: poematy Варшава (Warszawa 1934) oraz Эмигрантская поэма (Tallinn 1936), ballada Ода смерти (Warszawa 1937). W 1931 r. otrzymał I premię w konkursie literackim organizowanym przez Związku pisarzy i dziennikarzy rosyjskich w Polsce za zbiór opowiadań Ночные встречи (publikowane w piśmie Молва). Współpracował z licznymi gazetami i czasopismami emigracyjnymi (Меч, За Свободу!, Новь, Содружества, Сполохи i in., również polskich); uczestniczył w Антологии русской поэзии в Польше, Сборникe русских поэтов в Польше oraz w almanachach Якорь, Священная лира, Новь. J. Kulczycka-Saloni (patrz przypis następny) opierając się na własnych badaniach zupełnie niesłusznie stwierdza, iż rosyjska pisownia imienia i nazwiska pisarza jest rzadkością (Kulczycka-Saloni spotkała się z nią tylko raz). Od roku 1945 jako Leon Gomolicki – polski pisarz i badacz literatury polskiej i rosyjskiej. W swojej powojennej twórczości łączy wątki autobiograficzne z refleksją nad sytuacją człowieka we współczesnym świecie. Charakterystycznymi chwytami w jego twórczości są zarówno liczne nawiązania do tradycji antycznej, jak i eksperymentalne strategie narracyjne; Opublikował powieści: Uprowadzenie Baucis (1960), Wydarzenie (1968), Taniec Eurynome (1976), Terapia przestrzenna (1983), esej Dzikie muzy (1968), tomik wierszy Czas spopielały (1957), a także studia o A. Mickiewiczu i A.S. Puszkinie. 

[41] Na temat literackiej emigracji rosyjskiej w Polsce patrz np.: Sielicki F.: Mereżkowski w Polsce międzywojennej [in:] Przegląd Humanistyczny, No. 3, 1973; tenże: Michał Arcybaszew w Polsce [in:] Ibidem, No. 6, 1974. Ze źródeł najbliższych czasom emigracji rosyjskiej w Polsce, niezmiernie cenne są również publikowane w latach trzydziestych artykuły i eseje Mariana Zdziechowskiego; część z nich weszła do znanej książki tegoż autora Od Petersburga do Leningrada (Wilno 1934). Badacz ten opublikował także szkice historyczno-literackie zatytułowane Widmo przyszłości (Paris: Edition l’Age d’Homme 1983). Równie cenną, choć nazbyt ogólną w zakresie emigracyjnej literatury rosyjskiej w Polsce jest oczywiście książka Siergieja (Sergiusza) Kułakowskiego Pięćdziesiąt lat literatury rosyjskiej (1884-1934) (Warszawa 1939). Niewątpliwie najwięcej informacji odnaleźć można w publicystyce rosyjskiej i polskiej tego okresu oraz w pracach naukowców czeskich rosyjskich i amerykańskich. Z prac nowszych tematykę tę podjęli m.in.: Kulczycka-Saloni J.: Z dziejów literackiej emigracji rosysjkiej w Warszawie dwudziestolecia [in:] Przegląd Humanistyczny, No. 1 (316), 1993 oraz autorzy prac opublikowanych w III tomie Studia Rossica Instytutu Rusycystyki Uniwersytetu Warszawskiego, pod red. W. Skrundy i W. Zmarzer, Warszawa 1996, ze szczególnym uwzględnieniem prac T. Szyszko, B. Białokozowicza, W. Skrundy, T. Zienkiewicza, I. Obłąkowskiej-Galanciak, oraz O. Rozinskiej. Również jedna z badaczek rosyjskich przedstawiła w ramach XII Międzynarodowego Kongresu Slawistów w Krakowie – 1998, referat poświęcony temu zagadnieniu – patrz: Исмагулова, Т.Д.: Феномен славянского контакта - культурная жизнь русской эмигрантской колонии в Варшаве (1918-1939). Więcej dodatkowych i cennych informacji zawarto w suplemencie do niniejszej pracy.

[42] Na temat innych ośrodków emigracji rosyjskiej (w tym literackiej) patrz np.: Raeff, M.: Russia Abroad. A cultural history of the Russian Emigration 1919-1939. New York: Oxford University Press 1990; Putna, M.: Rusko mimo Rusko. Dejiny a kultura ruské emigrace, d. I-II, Brno: Petrov 1993; Гуль Р.: Я унес Россию. Апология эмиграции. т. 1, Россия в Германии. New York 1984, т. 2, Россия во Франции, Париж 1983. Ковалевский, П.Е.: Зарубежная Россия. История и культурно-просветительская работа русского зарубежья за полвека. 1920-1970. Париж 1971, 1973. Ковалевский, П.Е.: Зарубежные писатели о самих себе. Париж 1957. Культурное наследие российской эмиграции, ред. Е.П. Челышев, Д.М. Шаховской кн.1-2, Москва, Наследие 1994. Мейснер Д.: Миражи и действительность (Записки эмигранта). Москва, АПН 1966. 

[43] Dni kultury rosyjskiej (Dkr)- święto emigracji rosyjskiej w Czechosłowacji, odbywające się w dniu urodzin A.S. Puszkina. Od 1925 roku organizacją uroczystości zajmował się praski Комитет русской культуры (przewodniczyła mu hrabina S. Paninowa oraz książe P. Dołgorukow). W uroczystościach brali udział zaproszeni politycy i artyści rosyjscy z innych państw europejskich. Od 1928 roku w organizację Dkr włączyły się także czeskie środowiska naukowe i artystyczne, np. Filharmonia Narodowa. Uroczystości Dkr odbywały się, oczywiście w dużo skromniejszej oprawie, również w innych miastach Czechosłowacji. 

[44] Мейснер Д.: Миражи и действительность (Записки эмигранта). Москва, АПН 1966. 

[45] Ibidem. Cyt. za: Пехтерев, А. & Клапка, Й. (Klapka J.): Русская литературная эмиграция в Чехословакии (1918-1938). Прага-Брно 1993, s. 27-28. 

[46] Ibidem, s. 28. 

[47] Por. cytowaną wyżej opinię M. Słonima.

[48] Воля России, No. 9-10, 1925. Przed Buninem znaleźli się m.in. L. Tołstoj, F. Dostojewski, A. Tołstoj, A. Kuprin, A. Remizow, D. Miereżkowski, M. Gorki.

[49] Слоним, М.: Литературные критики: Бунин-критик - Антон Крайний. [in:] Воля России, No. 1-2, 1926. 

[50] Набоков, В.: Другие берега. Нью-Йорк:: изд. им. Чехова 1954. Cyt. za: Набоков, В.: Другие берега: Романы, рассказы. Предисловие В.Ерофеева; Коммент. & подготовка текста О.Дарк. Москва: Книжная палата: 1989. Fragment ten posiada moim zdaniem niezwykłą wartość dokumentalną, ukazuje bowiem i potwierdza ogólną sytuację materialną emigrantów rosyjskich w Czechosłowacji. Pomimo olbrzymich nakładów finansowych ze strony czechosłowackiego rządu oraz instytucji pozarządowych i osób prywatnych, życie zdecydowanej większości emigrantów nie było godne pozazdroszczenia. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na problem, który do tej pory nie został zasygnalizowany, a mianowicie diametralną zmianę sytuacji materialnej arystokracji rosyjskiej. Chodzi tu wyłącznie o zwrócenie uwagi na fakt socjologiczny. Udanie się na emigrację wiązało się bowiem z utratą dotychczasowego statusu społecznego, rezygnację z przyzwyczajeń i nieodłącznych dotychczas elementów codziennego życia arystokracji. Wydaje się, iż problem ten szczególnie dotkliwie dotykał kobiet, które w znacznie mniejszym stopniu potrafiły aktywnie dostosować się do nowych warunków życia. Taki los spotkał w moim przekonaniu również matkę Nabokova, w przypadku której przepych arystokratycznych salonów Petersburga i Paryża, sielankową atmosferę letnich posiadłości i słoneczne plaże Biarritz i Portbou, zastąpiła szara rzeczywistość rosyjskiej Pragi. Patrz też: Nabokov, V.: Conclusive Evidence A Memoir. New York: Harper and Brothers 1951. Nabokov, V.: Speak, Memory: An Autobiography Revisited. New York: G.P.Putnam's Sons 1967 (angielska, zmieniona wersja wspomnień Другие берега). 

[51] Nabokov, V.: Strong Opinions. New York: McGraw-Hill 1973. [52] Сирин, B.B. (Набоков): Отчаянье. Берлин: Петрополис 1936.

[53] Nabokov, V.: Rozpacz, tłum. Leszek Engelking, Gdańsk: Atest 1993, s. 13-14. 

[54] Русская мысль, под редакцией П. Б. Струве, София - Прага - Берлин (1921-1927). Struve studiował razem z Nabokovem w Cambridge. 

[55] Русская мысль, Прага, 1922, кн. 6-7. 

[56] Ibidem, 1923, кн. 3-5. Wiersz ten datowany jest na 15 stycznia 1923 roku.

[57] Ibidem, Прага - Берлин, 1923, кн. 1-2. 

[58] Ibidem, Прага - Берлин, 1923, кн. 6-8. 

[59] Wiersz ukazał się w czasopiśmie Руль (Берлин), 3.03.1923. 

[60] Bem był założycielem warszawskiej Tawerny poetów i praskiego Skita, współpracownikiem wielu ukazujących się w Polsce periodyków emigracyjnych. Gomolicki - patrz przypis 42. 

[61] Jewreinow B. A. – * 1889 Borszczeń, gubernia kurgańska, † 1933 Praga. Ukończył Wydział Historyczno-Filozoficzny Uniwersytetu Piotrogrodzkiego, uczestnik wojny domowej w Rosji, docent Rosyjskiego Wydziału Prawnego w Pradze, historyk, poeta, autor szeregu artykułów o Bakuninie. Uczestnik warszawskiej Tawerny poetów, redaktor czasopisma Родное слово, współpracował z szeregiem emigracyjnych pism i gazet w Polsce, Czechosłowacji, Niemczech i Francji, m. in.: Звено, Живое слово, Голос минувшего на чужой стороне, Центральная Европа, Последние новости, Свобода, За Свободу!, Виленское утро, Руль; uczestniczył w Антологии русской поэзии в Польше oraz w almanachu Шестеро. 

[62] Szowgenow S. I. (pseud. S. Naljancz) – Ukończył Rosyjski Wydział Prawny w Pradze. Poeta, przewodniczący wileńskiego Stowarzyszenia poetów. Uczestnik Антологии русской поэзии в Польше, współpracował z pismami Воля России, Руль i in. 

[63] Turincew Aleksandr A. – * 1896 Moskwa, † Paryż. Poeta, uczestnik warszawskiej Tawerny poetów i praskiego Skita. W czasie pobytu w obozie jenieckim w Rożanach (do 1921 r.) redagował pismo literacko-kulturalne Дон. Autor znanego artykułu Поэзия советской России [w:] Своими путями No. 6-7, 1925. Uczestnik almanachu Записки наблюдателя; współpracował z pismami Воля России, Студенческие годы, Версты, Дни, Последние новости, За Свободу!.

[64] Wawrik Wasilij R. – * 1889 Jasnica, ujezd zborowski. W 1915 r. będąc studentem wydziału prawa Uniwersytetu Lwowskiego został wcielony do armii austriackiej. Rok później dostał się do niewoli na froncie włoskim. Przedostał się do Francji, gdzie wstąpił do korpusu rosyjskiego. W czasie rządów Kiereńskiego wrócił do Rosji, gdzie zaciągnął się do Armii Dobrowolczej, awansowany na kapitana. W 1925 r. ukończył Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Praskiego. Poeta, badacz historii i folkloru Galickiej Rusi, wykładowca Lwowskiego Instytutu Pedagogicznego, redaktor pisma Временник Ставропигийского института. Opublikował tomiki poezji Трембита (Użhorod 1921), Стихотворения (Philadelphia 1922), Красная горка (Lwów 1923), Гаивки (Lwów 1924), Под шум Салгира (Lwów 1924), szkic historyczny Карпатороссы в Корниловском походе (Lwów 1923), kilka prac z zakresu folklorystyki, historii i literaturoznawstwa m.in.: Народные песни о Романе Галицком (Lwów 1924), Иван Григорьевич Наулович - просветитель Галицийской Руси (Lwów 1926), Народная словесность и целяне-поэты, Галицкая литература о ‘Слове о полку Игореве’ (Lwów 1930), Галицкая Русь - Пушкину (Lwów 1938). Uczestniczył w Сборникe русских поэтов в Польше oraz Антологии русской поэзии в Польше.

top