A.R. Mochola - Teatr rosyjski w Pradze

Praga nie odegrała znaczącej roli w historii teatru rosyjskiego. Życie teatralne Rosyjskiej Pragi ukształtowało się niejako na bazie osiągnięć teatru rosyjskiego przełomu wieków i tych tendencji, który zdążyły objawić się w rosyjskiej i europejskiej sztuce dramatycznej w okresie przedwojennym. Badacze nie bez racji wskazują na swoisty dualizm teatru rosyjskiego, rozumianego jako całość w sensie kulturowym, którego rozwój w okresie międzywojennym przebiegał w dwóch liniach, które umownie nazwać można jako radziecką i emigracyjną. Biorąc jednak pod uwagę specyfikę krajów europejskich, w których osiedlili się emigranci, jak również wszelkiego rodzaju zróżnicowania w obębie samej emigracji artystycznej, nie wydaje mi się możliwym mówić o emigracyjnym teatrze rosyjskim jako monolicie artystyczno-estetycznym. Dlatego też w kontekście Rosyjskiej Pragi trzeba podkreślić, iż oprócz teatrów rosyjskich działających w samej Pradze, w życiu kulturalnym praskiej emigracji zaznaczyły się również teatry radzieckie, bawiące na europejskich tourneé oraz teatry emigracyjne, powstałe w innych państwach rosyjskiej diaspory. 

Według słów A. Breja, Praski Rosyjski Teatr Kameralny w dwuletnim okresie swojego istnienia nie zdołał wybić się ponad poziom prowincjonalnego teatru rosyjskiego zarówno pod względem granego materiału, jak i pod względem maniery gry, modelu reżyserii ¹. Jego rola ograniczyła się niejako do prezentacji klasycznego repertuaru dramatycznego przedrewolucyjnych teatrów rosyjskich – grano Gogola, Ostrowskiego, Gribojedowa; sięgano po klasyków dziewiętnastowiecznej wielkiej literatury rosyjskiej – Dostojewskiego, Turgieniewa, Tołstoja, Suchowo-Kobylina. 

Nieco inaczej prezentuje się na tym tle działająca w Czechosłowacji do 1928 roku Praska grupa MChAT ², która rozszerzyła wspomniany repertuar o niemal wszystkie utwory dramatyczne Czechowa oraz sztuki Andriejewa, Gorkiego, prezentując się jako teatr, posiadający własną tradycję i związane z nią temperament i styl. Repertuar Praskiej grupy MChAT powstawał w znacznym stopniu w oparciu, bądź pod znacznym wpływem inscenizacji, powstałych jeszcze w Moskwie; premiery ściśle samodzielnych interpretacji materiału dramatycznego, pomimo zawsze pozytywnego odbioru ze strony widzów, ujawniały jednak pewne niedociągnięcia ³. Wydaje się, że Praska grupa MChAT, czując się – w pełni praw – dziedziczką tradycji moskiewskiego MChAT-u, zbyt mocno owej tradycji zawierzyła, skupiając się niejako na przeszłości, będącej dla wielu artystów zamkniętym bezpowrotnie rozdziałem ich własnego życia. Próby wyjścia poza ramy tradycji teatru moskiewskiego i stworzenie rzeczywiście indywidualnego, praskiego stylu MChAT, nie okazały się w pełni satysfakcjonujące. Być może swoją rolę odegrała też tu swego rodzaju zależność teatru (jako całości) od charakteru i oczekiwań własnej publiczności, oderwanej od tradycji i w równym stopniu jej potrzebującej. Praska grupa MchAT liczyła ponad dwudziestu aktorów, wśród nich takie gwiazdy jak O.L. Knipper-Czechow, N.O. Massalitinow, W.I. Kaczałow. Dwójka aktorów, W.I. Wasiljew-Sikiewicz oraz G.S. Gulanicka, po rozpadzie praskiego MchAT-u stała się współzałożycielami Rosyjskiego Teatru w Warszawie (od 1930). 

Izolacja Praskiej grupy MChAT szczególnie uwidoczniła się podczas konfrontacji z teatrami działającymi w ZSRR, goszczącymi w latach dwudziestych na dość częstych europejskich tourneé. Na uwagę zasługują występy gościnne moskiewskiego MChAT-u i Studio Muzycznego Władimira Niemirowicza-Danczenko. Moskiewski MChAT pod dyrekcją M.A. Czechowa występujący w Pradze oprócz swojego sztandarowego repertuaru, ze szczególnie ciepło powitanym Erykiem XIV w reżyserii E.Wachtangowa pokazał, że praski MChAT pod względem nowych tendencji w sztuce teatralnej, jak również pod względem dynamiki i siły wyrazu scenicznego, znalazł się niestety na uboczu. 

Do Pragi zawitała także samodzielna grupa artystów moskiewskiego MChAT-u z Olgą Knipper i Kaczałowym na czele. Przywieźli oni do Pragi swoje najbardziej dopracowane przedstawienia z poprzednich sezonów, którymi – według słów świadków ich występów – oczarowali Pragę. Być może ówczesne tourneé było próbą swego rodzaju autorefleksji, podsumowaniem zamykającym dotychczasowy etap twórczości artystycznej grupy ⁴. Studio Muzyczne Niemirowicza-Danczenko wystawiło w Pradze operetki Madam Ango i Pericolle, które do zastałego życia teatralnego rosyjskiej Pragi wniosły godne odnotowania ożywienie, blask i pomysłowość ⁵. 

Z emigracyjnych teatrów rosyjskich, które wystąpiły gościnnie w Pradze, wymienić należy teatr Синяя Птица, założony przez J. Jużnego oraz Романтический балет. Синяя Птица, należąca raczej do teatrów małych, kameralnych, głównie ze względu na liczebność zespołu aktoskiego, udowodniła, iż nie stanowi to dla niej żadnej przeszkody w realizacji spektakli ambitnych, wymagających szczególnej uwagi w dopracowaniu każdego detalu od gry aktorskiej po dekoracje. Романтический балет w swoim najlepszym skladzie (Sminowa, Krueger, Pawłowa, Romanow, Obuchow i in.) pokazał, iż połączenie najlepszych tradycji klasycznego baletu rosyjskiego z romantycznym rozmachem inscenizacji Borisa Romanowa może nie tylko podobać się publiczności i krytykom, lecz także stworzyć nową wartość estetyczną ⁶. 

W Pradze wystąpił również słynny Balet Diagilewa; pokazano zaledwie kilka inscenizacji z bogatego diagilewskiego repertuaru, co – zdaniem Breja – mogło przyczynić się do braku płaszczyzny, na której specyfika sztuki baletowej wybitnego twórcy mogła zostać właściwie zrozumiana i oceniona. Z inscenizacji rosyjskich pokazano tylko Половецкие пляски, zaś w pozostałych aż nadto wyraźne było odejście od klasycznych tradycji. Wydaje się, iż sztuka baletowa Diagilewa rozminęła się z oczekiwaniami odbiorców; problem ten został zasygnalizowany już wyżej. 

Oprócz zorganizowanych grup teatralnych warto przypomnieć również działalność pojedynczych twórców działających w Pradze. Na praskiej scenie baletowej występowali w latach dwudziestych w roli baletmistrzów i solistów E.Nikolska i R. Remisławski. W charakterze reżysera pracował również aktor praskiej grupy Mchat W. Sierow, pod kierownictwem którego wystawiono m.in. Rewizora na scenie teatru na Vinohradach oraz Gorące serce na scenie Teatru Narodowego. W tym ostatnim teatrze wystawiono również Sadko w reżyserii Sawostjanowa. Kilka lat na scenie Niemieckiego Teatru w Pradze występował również śpiewak operowy i reżyser w jednej osobie – L. Laber, dzięki któremu do repertuaru teatru wprowadzono opery rosyjskich kompozytorów. Do wspomnianych nazwisk dodać można scenografa Andrijenkę, który opracował oprawę artystyczną inscenizacji Недоросль Fonwizina na scenie Teatru narodowego oraz kompozytora A.N. Podaszewskiego, współpracującego z kilkoma praskimi scenami dramatycznymi.

[1] Брей А.: Русский театр в Праге [in:] Русские в Праге, Постников С.П. (ed.), Прагa 1928, s. 323. 

[2] Na temat historii Praskiej grupy MchAT patrz m.in.: Дубровина Т.: Материалы к истории Пражской группы МХТ [in:] Russian, Ukrainian and Belorussian Emigration between the World Wars in Czechoslovakia. Results and perspectives of contemporary research. Holdings of the Slavonic Library and Prague Archives. Praha, Národní knihovna ČR 1995, s. 762-768; Литаврина М.Г.: К портрету Русской Дузе (к вопросу о творческой позиции руководителя Пражской группы МХТ М.Н. Германовой) [in:] Ibidem, s. 769-776 oraz Германова М.Н.: Воспоминания Василия Ивановича Немировича-Данченко и других. Прага 1924. Ciekawym artykułem w kontekście początków emigracyjnego teatru rosyjskiego w Europie jest praca: Маковский С.: Художественный театр за границей. [in:] Жарптица, 1921, No. 1. Wielu dodatkowych informacji na temat działalności Praskiej grupy MchAT dostarczają również stosunkowo liczne publikacje prasowe tego okresu, m.in. artykuły N. Janczewskiego i A. Szyka w piśmie Возрождение, S. M. Wołkońskiego w gazecie Последние новости, czy też A. Breja w Своими путями. W kontekście teatru rosyjskiego w Pradze polecić należy obfitą w szczegółowe informacje pracę Karela Martínka: Martínek, K.: Ruské divadlo v zahraničí [in:] Slovanský přehled, 1/93, s. 84-94. 

[3] Брей А.: Op. cit., s. 323. 

[4] Ibidem, s. 325.

[5] W sprawie występów grupy Niemirowicza-Danczenko por.: Германова М.Н.: Воспоминания Василия Ивановича Немировича-Данченко и других. Прага 1924. 

[6] Ibidem, s. 325-326