A.R.Mochola - Życie literackie emigracji rosyjskiej w Czechosłowacji (1921-1945)

 Autorzy i dzieła 

Twórczość Arkadija Awierczenki ⁷² – humorysty i satyryka – była doskonale znana czechosłowackim czytelnikom nadługo przed jego przybyciem na emigrację. Pierwsze utwory Awierczenki, które ukazały się po czesku, opublikowano już w latach 1908-1909; pierwsze pełne wydanie jego Humoresek ukazało się w 1910 roku i, jak pisze Červinka – Od té doby nebylo snad českého deníku, který by občas netiskl Averčenka ⁷³. Dwunastotomowe wydanie jego dzieł zebranych wydano w Pradze w 1923 roku, a więc wkrótce po jego przybyciu do Czechosłowacji (1922). 

Swoje doświadczenia z okresu wojny domowej w Rosji oraz nową sytuację polityczno-społeczną w Rosji bolszewickiej wykorzystał Awierczenko w powstających już na emigracji humoreskach, felietonach i opowiadaniach, w których bezlitośnie obnażał i ośmieszał zarówno sowiecki porządek (Дюжина ножей в спину революции, Paris 1921; Приятельское письмо Ленину от Аркадия Аверченко), jak również warunki życia i układy społeczne wewnątrz środowisk emigracyjnych (Записки Простодушного). Praski etap życia i twórczości Awierczenki odnalazł swój obraz w tomie opowiastek Praha a Čechové, wydanym w 1923 roku ⁷⁴. 

Pomimo zdającego się nigdy go nie opuszczać humoru, przyjaciele Awierczenki zauważają wyraźne zmiany w jego wewnętrznym usposobieniu, które doszły do głosu na emigracji:

Внешне Аверченко оставался прежним. Тот же мягкий юмор, то же любвеобильное отношение к людям, но угадывалась какая-то надтреснутость. Он скорбел по России, замученной, истерзанной, и порой эта скорбь трагически откликалась в его новых рассказах... ⁷⁵

Opowiadania te (zbiór Кипящий котел – metafora wydarzeń lat wojny domowej i ewakuacji krymskiej) zostały zadedykowane rosyjskim dzieciom ⁷⁶. Jak słusznie zauważa Siergiejew, wiele opowiadań zostało skonstruowanych jako dialog dziadka z wnukiem i ojca z synem (Отрывки будущего романа, Русская сказка, Античные раскопки i in.); dialog, symbolizujący świadomość katastrofy rosyjskiej kultury i tragedii młodego, wyrastającego na emigracji pokolenia, pozbawionego pamięci historii i tradycji. Opowiadania Awierczenki nie są jednak w żadnym, najmniejszym nawet stopniu apologią emigracji. Z charakterystyczną dla siebie werwą, Awierczenko dostrzega i obnaża wszystkie postawy i charaktery uciekinierów. Ukazuje zarówno zwykłych szeregowych obywateli, którzy stracili wszystko za wyjątkiem własnego życia, jak również новоявленных миллионеров – cwanych kombinatorów, wykorzystujących wszelkie możliwości, by zarobić na cudzej tragedii (Старый Сакс и Вертгейм, Бал у графини X..., Страна без мошенников). 

W latach 1922-1925 w Czechosłowacji ukazało się łącznie dwadzieścia siedem wydań jego utworów, w tym po rosyjsku: Двенадцать портретов знаменитых людей в России, Рассказы циника oraz Шутка мецената ⁷⁷. Oprócz wspomnianego Vincenca Červinky, utwory Awierczenki przekładali na język czeski A. Nesý, S. Minařík i A.G. Stín ⁷⁸. Nie bez podstaw należy uznać, iż Awierczenko był najbardziej pożądanym emigracyjnym pisarzem w Czechosłowacji, choć trzon opublikowanych po czesku utworów, stanowią rzeczy starsze, które ukazały się w Rosji jeszcze przed przewrotem bolszewickim.

Poza działalnością literacką, Awierczenko poświęcił się (1922-1924) również pracy aktorskiej i narratorskiej w grupie teatralnej Гнездо перелетных птиц, która poza scenami czechosłowackimi zagościła również w Polsce, Niemczech, Rumunii, Jugosławii i państwach bałtyckich ⁷⁹. 

Jewgienij Czirikow – rosyjski prozaik i dramaturg –, podobnie jak Awierczenko, był znanym, cenionym i poważanym pisarzem w Czechosłowacji zanim w roku 1921 (1922?) osiedlił się tu na stałe ⁸⁰. Należał on do grona rosyjskich realistów; pokolenia, które na nurtujące tematy współczesności wypowiadało się pośrednictwem autobiograficznej, często dokumentalnej prozy oraz publicystyki. Emigracja na długo przerwała jego aktywność literacką. Z utworów, które powstały poza granicami Rosji najważniejsze miejsce zajmuje powieść Зверь из бездны (1924), wydana pierwotnie w czeskim przekładzie Vincenca Červinki ⁸¹. Jest to pełna sceptycyzmu i tragizmu kronika rodziny, której bohaterowie wplątani zostają w wydarzenia wojny i rewolucji. Udanym zamierzeniem autora stało się ukazanie tych tragicznych wydarzeń z niezależnego (politycznie) punktu widzenia. Dzięki temu w powieści trudno jest odnaleźć bohaterów, których narrator (i Czirikow jako autor) w jakikolwiek sposób faworyzuje lub osądza; dotyczy to wszystkich: czerwonych, białych i zielonych Rosjan. Czirikowowi udało się nie tylko ukazać w apokaliptycznych barwach ludzką tragedię nieustannych wyborów i ich konsekwencji, wzajemną nienawiść i zbrodnie lat wojny domowej, lecz także sprowokować w prasie emigracyjnej kolejną polemikę wokół bolesnych wydarzeń najbliższej historii. Egon Hostovský nazwał powieść velikým varovným výkřikem rozvadeným bratřím, kteří rozvracejí základy vlasti i uznał tę powieść za ważne wydarzenie (Hostowski mówi wręcz o przełomie) w twórczości rosyjskiego pisarza ⁸².

W latach 1920-1932 ukazało się w Czechosłowacji łącznie czterdzieści osiem wydań dzieł autora, w tym czternasto-tomowe dzieła zebrane. Utwory Czirikowa na czeski tłumaczyli między innymi E. Čech, F. Hanek, M. Ladová, A. Silva, V. Podhorský, B. Barnáš i wspomniany już V. Červinka. O charakterze leciwego pisarza pisze cytowany już wcześniej Meisner: 

Если Василий Иванович [Немирович-Данченко – przyp. ARM] был прежде всего европеец и джентельмен, то Чириков привез на берега пражской Влтавы воздух средней Волги... В этом на первый взгляд нарочито простоватом человеке, немного лукавом, всегда остроумном и живом, была удивительная, чисто русская уютность. Он был очень любим окружающими прежде всего за эти его качества, за его простоту и какую-то особенную народность... Чириков любил, подвыпив, вскочить на стол и под шумные аплодисменты молодежи произнести горячую реч о чем-то очень хорошем, но не совсем точно уловимом... он был преданным, верным семьянином, а в жизни, как и в своих романах, больше всего поклонялся юным девушкам ... ⁸³ 

Wasilij Niemirowicz-Danczenko ⁸⁴ przybył do Czechosłowacji w 1923 roku. Był między innymi honorowym przewodniczącym Związku rosyjskich pisarzy i dziennikarzy w Czechosłowacji i współpracownikiem szeregu pism emigracyjnych oraz czeskich Národních listů, gdzie regularnie publikował po czesku swoje reportaże, opowiadania i wspomnienia. W okresie praskim ukazało się po czesku około czterdziestu wydań jego powieści, zbiorów reportarzy i opowiadań, tłumaczonych przez O. Vančurę, Z. Podhorecką, A. Bášę, E. Čecha, J. Veselovskiego i innych. Ceniono go nie tylko jako błyskotliwego dziennikarza, korespondenta wojennego i prozaika, lecz także jako człowieka aktywnie wspierającego młode pokolenie autorów. Jak pisze Meisner, Niemirowicz-Danczenko nigdy nie przeceniał swojej roli w literaturze rosyjskiej, chociaż jako jeden z niewielu pisarzy mógł równać się pod względem ilości wydanych dzieł z Aleksandrem Dumasem ⁸⁵. 

Na krótko zagościł w Pradze Aleksandr Amfiteatrow (na przełomie lat 1921-1922), który w trakcie swojego pobytu rozpoczął publikację wspomnień literackich w berlińskiej gazecie Руль ⁸⁶. W Czechosłowacji za życia autora ukazały się trzy powieści oraz trzy zbiory opowiadań w przekładach V. Červinki i F. Topinki. Wiaczesław Lebiediew ⁸⁷ - autor około trzydziestu rękopiśmiennych tomików poetyckich - uważany jest obok Lwa Gomolickiego za najbardziej utalentowanego poetę emigracyjnego młodego pokolenia. Chociaż publikacji doczekał się zaledwie jeden jego tomik poetycki, zatytułowany Звездный крен (Praha 1929; wiersze z lat 1926-28), twórczość tego poety zauważona została również poza granicami Czechosłowacji. Wśród emigracyjnych krytyków i literatów o twórczości praskiego liryka pisali między innymi Gleb Struwe, Jurij Iwask, Lew Gomolicki i Alfred Bem. Zwracali oni uwagę na dojrzałość artystyczną Lebiediewa, odwagę z jaką poruszał sprawy bezpośrednio związane z emigracją oraz na bliskie związki jego warsztatu poetyckiego z twórczością Cwietajewej i Pasternaka. Szczególnie charakterystyczna dla twórczości poetyckiej Lebiediewa jest precyzyjnie wyrażona nostalgia i tęsknota za ojczystą ziemią oraz gorąca wiara w możliwość powrotu, połączonego z wizją powstania nowej wolnej od wszelkiej tyranii Rosji. Ojczyznę Lebiediew często utożsamia z matką, oczekującą powrotu syna:

И я вернусь с чужих дорог, 
Такой смирившийся и жалкий,
И робко стукну о порог
Концом своей дорожной палки. 
... И ветром Библии дохнет
От раскрывающейся двери... 
О, как узнаю средь морщин
Твои черты, что, помню, были... 
- Ты крикнешь жалостное - Сын! 
И я растерянное -Ты ли ... 

Temat wygnania, tułaczki, umiejętnie połączony z motywami mesjańskimi pojawia się w emigracyjnej poezji rosyjskiej po raz pierwszy właśnie u Wiaczesława Lebiediewa ⁸⁸. Swoją najpełniejszą artystyczną realizację znalazł on w cyklu poetyckim Новый Колумб oraz w poematach Университетская поэма i w najbardziej znanym utworze poety - nawiązującym swoją nazwą i konstrukcją do tradycji staroruskiego piśmiennictwa - poemacie Поэма временных лет. Poemat ten jest nie tylko poetyckim zapisem wydarzeń historycznych od rewolucji lutowej 1917 roku do ewakuacji krymskiej i pożegnania z ojczyzną - swoistą kroniką i apologią Białej Armii -, lecz także swoistą krytyką postaw rosyjskich emigrantów. 

Twórczość E. Czergincewej ⁸⁹ jest niezwykle mocno przeniknięta osobowością poetki, dla której intymność własnych przeżyć stanowi z jednej strony liryczny materiał analizy poetyckiej, z drugiej jest nieodłączną cechą jej poetyckiego warsztatu (leksyka, dobór stylistycznych środków wyrazu), szczególnie widoczną w wierszach późniejszych. W recenzji jej ostatniego tomiku wierszy, A. Bem napisał: 

...Э. Чергинцева занимает в эмигрантской поэзии особое место, дающее ей право на внимание критики. Она сочетает в себе индивидуально-лирическое начало со стремлением как-то глубже осмыслить и осознать это личное. В ней чывствуется большое лирическое напряжение, но она умеет придать своему личному обобщающее значение, приподнимающее и осмысливающее ее творчество ⁹⁰. 

Poetka opublikowała dwa zbiory poetyckie, zatytułowane Посещения (1936, wydanie Pustelni poetów) – zawierający wiersze z lat 1929-1936 oraz - przy poparciu Lwa Gomolickiego - Строфы (1938) ⁹¹. 

Ałła Gołowina ⁹² opublikowała tylko jeden tomik poezji zatytułowany Лебединая карусель (1935). Gleb Struwe w ten oto sposób scharakteryzował istotę jej twórczości: 

... она далека от дневниковых интонаций, придушенного шепота, безобразного мира камерных поэтов... Она творит свой образный поэтический мир, в котором большую роль играют карусели, ярмарки, парады, звери - этим напоминая немного Поплавского. А тема лебедей связывает ее с гадким утенком Андерсена. Она боится духовного нюдизма и , касаясь тех же тем, что и парижские поэты - одиночества, бессмыслицы жизни, гибели искусства - образно-поэтически изображает их... ⁹³

[72] Awierczenko, Arkadij Timofiejewicz – * 1881 Sewastopol, † 1925 Praha. Ewakuowany wraz z oddziałami Wrangla w 1920 roku do Konstantynopola, przebywał krótko w Sofii i Belgradzie, od 1922 roku w Pradze (kilka polskich encyklopedii w wyniku jakiegoś nieporozumienia podaje, iż Awierczenko przebywał na emigracji w Paryżu). Do literatury wstąpił w 1906 roku, publikując w regionalnych gazetach w Charkowie szereg humoresek i felietonów, którymi zdobył niezwykle dużą popularność wśród czytelników. Rok później przeniósł się do Petersburga, gdzie rozpoczął współpracę z pismem humorystycznym Стрекоза. W 1908 roku rozpoczął trwającą pięć lat współpracę z pismem Сатирикон, a od 1913 do 1918 z pismem Новый сатирикон. Będąc głównym redaktorem obydwu pism, Awierczenko nie tylko zasilał ich łamy swoimi utworami, lecz także współtworzył szatę graficzną obydwu Satyrykonów, tworząc szereg charakterystycznych karykatur i rysunków satyrycznych. Znaczenie pierwszego Satyrykonu podkreśla fakt, iż w czasach wzmocnionej cenzury i nagonki na szereg pism i gazet rosyjskich (1905-1907) stał się on jedyną trybuną nieskrępowanej satyry, humoru i krytyki, doskonale wpisującą się w tradycję satyry rosyjskiej czasów Gogola, Sałtykowa-Szczedrina, czy Kuźmy Prutkowa. Na emigracji opublikował w Paryżu znany zbiór opowiadań Дюжина ножей в спину революции oraz kilka innych we Francji i w Czechosłowacji (patrz przypisy następne oraz bibliografia niniejszej pracy). W Polsce ukazały się m.in. wybory opowiadań Humor dla wszystkich (1928), Tyrania mody (1928), Egzekutor Buraczkow (1928), Pies łańcuchowy i inne humoreski (1988).

[73] Červinka, V.: Arkadij T. Averčenko a jeho dílo. K českému vydání souboru jeho spisů. [in:] Averčenko, A.: Vybrané spisy. Sv. 1/12, Vystřední povídky. Praha: Nakl. J.R. Vilímka 1923, s. 5.

[74] Averčenko, A.: Praha a Čechové. (autor. překl. J. Zákostelny), edice Knihy Zeme, sv. 36, Praha: S. Minářik 1923. 

[75] Брешко-Брешковский, Н.Н.: А.Т. Аверченко. К десятилетию со дня смерти русского юмориста. [in:] Иллюстрированная Россия (Париж), 1935. № 13. (N. Breszko-Breszkowski – pisarz rosyjski, syn znanej działaczki politycznej Je. Breszko-Breszkowskiej – babuszki russkoj rewolucyi) Por. także: Сергеев, О.В.: Белые мысли Аркадия Аверченко (1992; brak d. bibl.; egz. skan.). Na temat życia i twórczości A.T. Awierczenki szczególnie polecam najnowszą monografię D.A. Lewickiego: Левицкий, Д.А.: Жизнь и творческий путь Аркадия Аверченко. М: Русский путь 1999. 

[76] Z dedykacji: ...дорогие детишки! Это все правда, и мы, герои, полубоги, гомеровские отпрыски,—пережили дикий „кипящий котел”... Аверченко, А.: Кипящий котел. Париж 1921. Patrz także przytoczoną wyżej pracę Siergiejewa. 

[77] Аверченко, А.: Двенадцать портретов знаменитых людей в России. Париж; Берлин; Прага; С.-Петербург: Internationale commerciale revue 1923; Рассказы циника. Прага: Пламя 1925; Шутка мецената: юмористический роман. Прага: Пламя 1925. Jako ciekawostkę odnotować należy pośmiertne wydanie jednej z jego jednoaktówek w przekładzie esperanto – Averčenko, A.T.: Forta karaktero: dialoga komedio unuakta. (tradukis J.V. Šamla) Brno: Pokorný & komp. 1938. 

[78] Por. np.: Svatoň, V.: Humor půvabne banálního sveta. [in:] Averčenko, A.: Kámen na krku, Praha 1968. Pełną bibliografię utworów Awierczenki, wydanych w Czechosłowacji zawiera publikacja Práce ruské, ukrajinské a beloruské emigrace vydané v Československu 1918-1945. Z. Rachůnková, M. Řeháková, J. Vacek (eds). Praha: NkČr 1996, Díl I, sv. 1. 

[79] Por.: Veber, V. (ed.): Op. cit., s. 50. 

[80] Czirikow Jewgenij Nikołajewicz - rosyjski prozaik i dramaturg; na emigracji od 1920 roku, w Czechosłowacji od 1922. Za związki i uczestnictwo w ruchu Narodowolców wielokrotnie zsyłany do Astrachania i Niżnego Nowgorodu (z zakazem przyjazdu do Moskwy i Petersburga). Wygnanie pozwoliło mu nie tylko na doskonałe poznanie prowincji rosyjskiej przełomu wieków, lecz znalazło swoją artystyczną realizację w takich powieściach jak Инвалиды (1897), Чужестранцы (1899) oraz w szeregu opowiadań i nowel. Na początku nowego stulecia Czirikow związał się z moskiewskim kołem literackim Среда (uczestnikami koła byli także przyszli emigranci Bunin, Szmieljow, Zajcew; pisarzy tych nazywano często neorealistami). Od 1905 roku współpracował również z M. Gorkim w wydawnictwie Знание. Z okresu przedemigracyjnego chyba najbardziej znany jest czteroczęściowy cykl powieściowy Юность (1911), Изгнание (1912), Возвращение (1914), Семья (ukończona na emigracji, wydana po czesku w 1922 roku) - kronika rodzinna obficie korzystająca z faktów autobiograficznych. Na emigracji Czirikow współpracował z kilkoma pismami paryskimi (Современные записки, Русская мысль, Возрождение) oraz z warszawskim Родное слово, gdzie publikował także swoje opowiadania i wspomnienia. 

[81] Čirikov, E.N.: Šelma pekelná - román z našich dob. Praha: J.Otto 1924. W oryginale powieść ukazała się dopiero dwa lata później - Чириков, Е.Н: Зверь из бездны - поэма страшных лет. Прага: Пламя 1926. Jest to najprawdopodobniej jedyny utwór Czirikowa, który w formie książkowej ukazał się w oryginale w Czechosłowacji. Autorowi nniejszej pracy nie udało się odnaleźć informacji na temat innych książek tego autora wydanych po rosyjsku w innych państwach europejskich.

[82] Hostovský, E.: Dílo Jevgenije Nikolajeviče Čirikova. K 40letí jeho literární činnosti. [in:] Slovanský přehled, 1927, s. 272. 

[83] Мейснер Д.: Миражи и действительность (Записки эмигранта). Москва, АПН 1966. Cyt. za: Пехтерев, А. & Клапка, Й. (Klapka J.): Op. cit., s. 63.

[84] Niemirowicz-Danczenko Wasilij Iwanowicz - brat sławnego rosyjskiego reżysera i pisarza Władimira Niemirowicza-Danczenko (1845-1936); na emigracji od 1921 roku, początkowo w Berlinie. Oficer, uczestnik wojny rosyjsko-tureckiej (1877-88), korespondent wojenny podczas wojny rosyjsko-japońskiej (1904-1905), podróżnik (Kaukaz, Bałkany, Daleki Wschód, Afryka). Wsławił się powieścią Соловки (1874), osadzonej w realiach Wysp Sołowieckich; uznawany za odkrywcę rosyjskiej północy w literaturze rosyjskiej. Przed rewolucją współpracował z wieloma rosyjskimi pismami (Русское слово, Дело, Вестник Европы, Русское богатство). W swojej twórczości sięgał głównie do doświadczeń dziennikarskich i reporterskich; tłem jego powieści i opowiadań są najczęściej wydarzenia lat wojny rosyjsko-tureckiej, Bałkany, Kaukaz, północna Rosja; pisał również dla dzieci i młodzieży.

[85] Мейснер Д.: Миражи и действительность (Записки эмигранта). Москва, АПН 1966. Cyt. za: Пехтерев, А. & Клапка, Й. (Klapka J.): Op. cit., s. 59. Meisner podaje liczbę 250 tomów Dzieł zebranych autora (w tym 50-tomowe wydanie przedrewolucyjne).

[86] Amfiteatrow Aleksandr Wasiljewicz - prozaik i dramaturg, autor znanych utrzymanych w poetyce naturalizmu powieści - właściwie kronik - z życia inteligencji rosyjskiej ostatniego dwudziestolecia XIX w. (Осьмидесятники, t. 1–2 1907, Девятидесятники, t. 1–2 1910–11) oraz licznych opowiadań i dramatów o tematyce społecznej; tylko do roku 1916 ukazało się 37 tomów jego dzieł zebranych. Za opublikowanie w założonej razem z W. Doroszewiczem w 1889 roku gazecie Россия artykułu Господа Обмановы (1902; tematem artykułu była rodzina carska) został zesłany do Minusińska; od 1905 na emigracji we Francji, w 1916 powraca na krótko do Rosji, skąd przez Niemcy i Czechosłowację ponownie udaje się na emigrację do włoskiego Levanto. Realia sowieckiej Rosji ukazane zostały w wydanej po czesku książce O velikém spustošení (1922). W okresie emigracyjnym opublikował między innymi powieść Одержимая жизнь (Berlin 1929) oraz tom esejów krytyczno-literackich Литература в изгнании (Beograd 1929). Syn pisarza, W.A. Amfiteatrow-Kadaszew, mieszkający na stałe w Pradze, był jednym z założycieli koła literackiego Daliborka. 

[87] Lebiediew Wiaczesław Michajłowicz - * 1896 Woronież, † 1969 Praha; uczestnik wojny domowej w Rosji, w Czechosłowacji od 1922 roku. Inżynier, absolwent Wydziału Budownictwa praskiej ČVUT. Publikował swoje utwory (w tym drobną prozę) w praskich,w latach trzydziestych również paryskich gazetach i periodykach emigracyjnych. Przekładał utwory czeskich poetów (przede wszystkim O. Březiny). W Czechosłowacji opublikował własnym nakładem antologię wierszy czechosłowackich poetów na śmierć T.G. Masaryka: Стихи о смерти Т.Г. Масарика - антология избранных стихотворений чехословацких поэтов, пер. В. Лебедев, Прага 1937. 

[88] Innym znanym utworem o tym charakterze jest oczywiście poemat Варшава Lwa Gomolickiego, który ukazał się w Warszawie w 1934 r. Gomolicki połączył w nim tematykę uchodźctwa i emigracji rosyjskiej z wyraźnymi elementami mesjanizmu polskiego, charakterystycznymi dla polskich romantyków. 

[89] Czergincewa Emilia Kiriłłowna, ur. Cegojewa - * 1904 Jekaterinburg † 1989 Náchod; absolwentka gimnazium w Kiszyniowie oraz Wudziału Filozoficznego Uniwersytetu Karola w Pradze. W Czechosłowacji od 1920 roku. Opublikowała dwa tomiki poetyckie: Чергинцева, Э.: Посещения. Стихи 1929-1936. Таллин 1936. Чергинцева, Э.: Строфы. Варшава/Warszawa 1938.

[90] Бем, А.Л.: Священная лира, [in:] Меч, 12.06.38, Nо. 23. O twórczości E. Czergincewej (zbiór Строфы) wypowiadali się również G. Adamowicz i N. Andriejew. Patrz: Адамович, Г.: Литературные заметки. Стихи: ... - Э. Чергинцева, Строфы. [in:] Последние новости, 12.05.38, Nо. 6255. Андреев, Н.: Строфы. О стихах Э. Чергинцевой, [in:] Меч, 26.06.38. Nо. 25.

[91] Patrz przypis osiemdziesiąty dziewiąty. 

[92] Gołowina Ałła Sergiejewna, ur. Steiger - na emigracji od 1920 roku, absolwentka rosyjskiego gimnazjum w Moravskiej Třebovej i Uniwersytetu Karola w Pradze (1931); przed II wojną światową wyjechała do Paryża, później do Szwajcarii. Od 1955 roku mieszkała w Belgii; zmarła w Brukseli w 1987 roku. 

[93] Струве, Г.: Русская литература в изгнании, изд. 2, Париж 1984, rozdział Пражский 'Скит поэтов'.

top