"Któż nie rozumiał emocji roku 1848, któż nie rozumiał wpływu,
jaki na naszą młodszą generację miały obydwa powstania Polaków…"

Tomáš Garrigue Masaryk zajmuje w czeskiej humanistyce miejsce szczególne. Uważany nie bez powodu za ojca czeskiej demokracji, jak również czechosłowackiej i czeskiej państwowości, jest on do dziś postacią kluczową dla poznania i rozumienia czeskiej idei narodowej, stosunku Czechów do własnej historii, tradycji i kultury, postrzegania przez nich własnego miejsca w Europie, powstałych i powstających autostereotypów.

W życiorysie Masaryka wydzielić należy dwie równoległe, ściśle ze sobą związane płaszczyzny działalności, działalność myślicielską, filozoficzną, obejmującą okres od mnie więcej 1880 roku do końca życia, oraz polityczną, związaną przede wszystkim z wybuchem I wojny światowej, powstaniem niepodległej Czechosłowacji oraz piastowaniem przezeń funkcji prezydenta republiki.

Urodzony na pograniczu Czech i Słowacji w roku 1850 i znający obydwa bliskie sobie słowiańskie języki, Masaryk biegle posługiwał się także językiem niemieckim, angielskim, rosyjskim i francuskim. Rzecz znamienna – jak po określa to szereg źródeł, Masaryk rozpoczął naukę języka polskiego w wieku 13 lat, bezpośrednio po klęsce powstania styczniowego, z uczestnikami którego przyszły prezydent sympatyzował. Wiadomo, że posługiwał się nim bardzo dobrze, tym samym, znajomość polskiego pozwoliła mu sięgać w oryginale do wysoko przezeń cenionej literatury polskiej. Spośród dzieł literackich Adama Mickiewicza najwyżej cenił "Dziady" i "Konrada Wallenroda", które to dzieła najlepiej, jego zdaniem, ilustrowały dzieje i charakter narodu polskiego, polską ideę narodową.

Występując jako filozof i myśliciel, Masaryk w swoich rozważaniach na temat twórczości Mickiewicza zwraca szczególną uwagę na filozoficzny wymiar dzieł polskiego Wieszcza, odsuwając płaszczyznę artystyczną i estetyczną na plan dalszy. Rozważania Masaryka wyraźnie koncentrują się na analizach specyfiki polskiej myśli narodowej, sięgającej swymi korzeniami okresu wczesnego romantyzmu, a której dojrzały – filozoficzny – kształt został przedstawiony w "Prelekcjach paryskich", jak również na projekcji tejże idei w najwyżej przez niego cenionych "Dziadach" i "Konradzie Wallenrodzie".

Swoje rozważania zawarł Masaryk w kilku ogłoszonych drukiem rozprawach. Dwie z nich, które ukazały się drukiem w 1895 roku stanowią w zamyśle autora uzupełniającą się całość; są to:

• "Česká otázka. Snahy a tužby národního obrození" – szerokie spojrzenie na całość historii ziem czeskich do końca czeskiego odrodzenia narodowego (lata 80), historii myśli politycznej, czeskiej filozofii narodowej, ukazane w kontekście zjawisk o zasięgu i znaczeniu ogólnoeuropejskim;

• "Naše nynější krize. Pád strany staročeské a počátkové směrů nových" – programowe studium współczesnej Masarykowi sytuacji politycznej i kulturalnej społeczeństwa czeskiego, próbę egzemplifikacji czeskiej idei narodowej i filozofii dziejów.

Jak wspomniałam, w pracach tych koncentruje się Masaryk przede wszystkim na porównawczej analizie poglądów czeskich, polskich i rosyjskich (w mniejszym stopniu bałkańskich) ideologów odrodzenia narodowego, myślicieli, filozofów i twórców literatury. W kontekście polskim, z tych ostatnich pojawiają się również nazwiska Słowackiego i Krasińskiego, ponadto szereg uwag poświęcił Masaryk systemom filozoficznym Hoene-Wrońskiego i Towiańskiego, których założenia – zdaniem czeskiego myśliciela – stały się punktem kluczowym dla kształtowania się późniejszych poglądów politycznych, filozoficznych i artystycznych polskiego Wieszcza.

Do Mickiewicza odwołuje się Masaryk także w swojej największej, trzytomowej pracy "Rußland und Europa", wydanej w języku niemieckim w 1913 roku i będącej bez wątpienia po dziś dzień jedną z najlepszych prac poświęconych szeroko rozumianym związkom historii, polityki, filozofii i kultury rosyjskiej z historią i kulturą Europy oraz ich znaczeniu w ogólnoeuropejskim kontekście. Sięgnięcie do dzieł Mickiewicza jest w tym przypadku zrozumiałe. Masaryk kreśli obraz Rosji, stosunków społecznych w Imperium Rosyjskim w możliwie najszerszym zakresie, ukazuje historyczne podłoże konfliktu rosyjsko-polskiego, analizuje poglądy przedstawicieli rosyjskiego słowianofilstwa, genezę i formowanie się polskiej myśli niepodległościowej.