Traktując Mickiewicza jako jednego z najwybitniejszych komparatystów XIX wieku, Masaryk kreśli wizerunek mesjanizmu polskiego na tle współczesnych europejskich prądów ideologicznych i literackich, trafnie wskazując jego genetyczne związki z romantyzmem niemieckim (Schelling, Herder oraz Hegel w filozofii, Goethe i Schiller w literaturze).

Porównując romantyzm niemiecki z polskim, Masaryk zwraca uwagę, na niezwykle ciekawą, jego zdaniem ewolucję niemieckiej powieści o Fauście w stronę polskiej epopei narodowej: "Faust musi się pokajać i zostaje ukarany, Mefisto zmienia się w diabła katolickiego". Zdaniem Masaryka, temat tytanicznej walki najbardziej odważnie podejmuje właśnie Mickiewicz, jego Konrad w ataku szaleństwa wytyka Bogu, że nie jest On ojcem ludzi, tylko carem. Jednak, jako zupełne przeciwieństwo bohatera Goethego, Tytan mickiewiczowski znajduje w finale spokój, swoiste zbawienie w myśli i wierze katolickiej.

Problem stosunku jednostki wobec wiary jest dla Masaryka kluczowym aspektem słowiańskiej świadomości romantycznej. Istotę polskiej świadomości romantycznej stara się Masaryk określić w opozycji do filozoficznych koncepcji narodowych pozostałych narodów słowiańskich, przede wszystkim czeskich, bałkańskich i rosyjskich. Rozumienie idei polskiej nie jest jego zdaniem możliwe bez rozumienia sytuacji polityczno-historycznej konkretnego narodu – narodu polskiego, a w szczególności jego stosunku względem Rosji.

Polacy stracili swoją niepodległość dużo później niż pozostałe słowiańskie narody Północy i Południa, dlatego też polskie uczucia narodowe noszą charakter dużo bardziej polityczny (właściwie: upolityczniony – je národní cítění polské političtější), nakierowany na odrodzenie własnej państwowości; świadczą o tym – zdaniem Masaryka – między innymi dwa (Masaryk używa tu zwrotu dwie rewolucje) nieudane powstania przeciwko Rosji.

Polska filozofia narodowa – pisze Masaryk – rozwinęła się pod wpływem filozofii niemieckiej, pokantowskiej filozofii historii, w szczególności pod wpływem Schellinga i Hegla, lecz nigdy nie poddała się jakimkolwiek wpływom filozofii i myśli rosyjskiej. W oparciu o nią (filozofię niemiecką) został sformułowany polski problem, sformułowany w szeregu znakomitych dziełach literackich, w mniejszym stopniu w dziełach o charakterze filozoficznym, w tym z zakresu filozofii dziejów. Wypracowany przez Wrońskiego (1778-1853) model polskiego mesjanizmu został po powstaniu listopadowym sformułowany przez Mickiewicza jako bardzo wyraźna idea polityczna: katolicka Polska wraz z siłą oręża napoleońskiego zbawi narody, ludzkość i siebie. Ów początkowo polityczny oraz świadomie wojenny program, Mickiewicz przeobraża później w stronę programu społecznego. Lecz, o ile Krasiński kieruje rozsianych na wygnaniu współobywateli w stronę głębokich reform wewnętrznych i stara się zgubnym wątkom rewolucyjnym przeciwstawić siłę wiary, o tyle "Mickiewicz program swój zawiera coraz wyraźniej w jednym zdaniu: «Bronią zniewolonego jest zdrada»."

W opozycji do rosyjskiego prawosławia i niemieckiego protestantyzmu polscy mesjaniści idealizują, zdaniem Masaryka, wiarę katolicką i pojmują ją coraz wyraźniej w taki sam sposób, w jaki mesjaniści rosyjscy pojmowali wyidealizowane prawosławie. Istota polskiego mistycyzmu katolickiego została bodaj najlepiej wyrażona w mistycznym systemie Towiańskiego, który okazał znaczący wpływ na myśl i twórczość Mickiewicza oraz wielu innych polskich twórców poromantycznych:

"Polska – jako naród wybrany – poprowadzi cały świat ku zbawieniu. Pogląd ten – uznanie Polski za naród wybrany – będzie pokutował jeszcze bez mała dwa wieki. Maria Janion dopiero lata 80.90. XX wieku uznała za zmierzch romantycznego paradygmatu w Polsce, w ramach którego umiejscowić należy mickiewiczowski mesjanizm."