Narodziny idei słowiańskiej w Polsce sięgają początku wieku XIX i związane są z powstaniem naukowej slawistyki. W roku 1816 w Królestwie Polskim wprowadzono na obydwu polskich uniwersytetach w Warszawie i Wilnie wykłady o językach słowiańskich (w tym samym roku w Czechach wprowadzono w średnich szkołach czeski język wykładowy). Sama idea słowiańska występowała jednak w wśród Polaków zawsze w postaci dużo bardziej abstrakcyjnej niż wśród Czechów, Rosjan i Słowian południowych, jej korzeni zaś można upatrywać już w wieku XVIII.

Szczególną uwagę zwrócić należy na specyfikę polskiego słowianofilstwa. Justyna Kurczak w swojej pracy "Historiozofia nadziei. Romantyczne słowianofilstwo polskie", podkreśla, iż polskie słowianofilstwo miało charakter polonocentryczny, "które rzadko i dopiero w późniejszym okresie zmierzało w stronę rusofilskiego panslawizmu". Podobnie uważa Adam A. Kola, wskazując na istniejący problem terminologiczny:

"W polskiej humanistyce termin "panslawizm" przyjęło się łączyć z rusofilstwem, zawężając tym samym jego etymologiczne znaczenie. Za "słowianofilstwo" zaś uznaje się wszystkie nurty słowianofilizujące i w przeciwieństwie do Rosji termin ten nie jest synonimem "antyokcydentalizmu (…) Słowianofilstwo polskie pojawiło się już w oświeceniu i związane było ze sferą polityki. Od początku jego celem było odzyskanie niepodległości. (…) Polacy przywiązani byli do rodzimej tradycji, która wiązała się ściśle z łacińskim Zachodem. Z tego też powodu dalekie były dla nich przesiąknięte prawosławiem, antyokcydentalistyczne koncepcje słowianofilskiej myśli rosyjskiej. Najlepszym przykładem polskiego związku z Zachodem niech będzie włączenie do myśli słowianofilskiej profrancuskich poszukiwań Adama Mickiewicza i środowisk emigracyjnych."

Podobnie uważa Masaryk, twierdząc, że ideę mesjanizmu przyjęły obydwa wielkie narody słowiańskie – Polacy i Rosjanie; narody, które różniła wszak rzecz zasadnicza: jeden z nich był niemal zawsze niepodległy, drugi zaś wciąż pamiętał o czasach niepodległości, świetności i potęgi. Nie to jednak stanowi o istotnej różnicy pomiędzy obydwiema ideami. Polacy – zdaniem Masaryka – upatrują możliwość zbawienia narodów z pomocą i pod wodzą niesłowiańskich Francuzów, Rosjanie zaś czują się wystarczająco silni, by zbawiać samodzielnie. Dużo bardziej poważny problem tkwi jednak w tym, kto ma w rzeczywistości zostać zbawiony. Mickiewicz niewiele mówi o zbawianiu Rosjan, co – z historyczno-politycznego punktu widzenia – wydaje się być zrozumiałe; Rosja natomiast ma na myśli wyłącznie świat prawosławny – nie ma tu zatem możliwości jakiejkolwiek zgody.

W roku 1894 Masaryk dokonuje ciekawego porównania trzech słowiańskich idei narodowych – czeskiej, reprezentowanej przez Kollára , polskiej Mickiewicza oraz rosyjskiej Kirejewskiego. Jego zdaniem, wspólną cechą trzech słowiańskich myślicieli, jest postawienie filozoficznego pytania o charakter narodu jako wspólnoty, sposobu jego ideowej organizacji oraz określenia miejsca i roli, do jakiej w wyniku losów historycznych dany naród jest niejako predystynowany. W perspektywie filozoficznej pytanie to – jego zdaniem – rozciąga się w rzeczywistości nie tylko na konkretne trzy narody słowiańskie, lecz na całą ludzkość.

Masaryk twierdzi, że Czesi rozwiązania owej zagadki szukają w oparciu o rozum i oświatę (rozumianą tu jako środek służący przekazywaniu wiedzy, tradycji oraz pamięci narodu o sobie samym), natomiast humanizm ma, w ich przekonaniu, gwarantować ludzkości dalszy, stały i – jak powiedzielibyśmy dziś – zrównoważony rozwój. Polacy starają się rozwiązać ów dylemat podobnie, lecz nie w oparciu o rozum, tylko uczuciem – w sensie działania bezpośredniego – i nie oświatą i wiedzą, tylko poprzez wiarę:

"In concreto, podstawą mają stać się wiara i kościół katolicki, naród polski wraz z narodem francuskim stać się mają przywódcami narodów, a ponieważ chodzi tu o nową i definitywną organizację nie tylko Słowian, lecz także pozostałych narodów, mesjanizm polski nie może pozbawić się cech ruchu o charakterze europejskim, odłączyć się; przeciwnie – winien on jest się wzmocnić, stąd Polska łączy się z Francją, w której Mickiewicz upatruje żywe źródło mocy."

O ile Kollár – zdaniem Masaryka – jest wierny ideałom humanizmu, a spełnienia stojących przed narodami zadań oczekuje od pracy o charakterze twórczym (literackim oraz szerzej – artystycznym), domagając się wręcz od Słowian swoistej wzajemności literackiej, o tyle, wedle Mickiewicza, sukces mesjanizmu polskiego związany jest nierozłącznie z orężem, w szczególności z mieczem francuskim, służącym spełnieniu się polskiej – wyłącznie polskiej – idei narodowej:

"Kollár jest bratem czeskim, Mickiewicz jest katolikiem miłym sercu Bonifacego VIII, ukazującego światu według legendy dwa miecze mówiąc: "Ecce duo gladii, ego sum Caesar"."

I dalej:

"Polak wierzy tylko w pomoc narodu niesłowiańskiego, francuskiego. Napoleon jest mu Mesjaszem..."

Reasumując dzieje własnego narodu Masaryk stwierdza, że Czesi oraz Słowacy w poczuciu swej znikomej siły zbudowali myśl słowiańską jako myśl uniwersalną, opierającą się zawsze ludzie słowiańskim i podkreślając wagę wiedzy i oświaty. Ponieważ jako pierwsi wstąpili na drogę reformacji, lecz przez Rzym i Austrię zostali poddani rekatolicyzacji, na przestrzeni dziejów, najbardziej odsunęli się od zwycięskiego kościoła. Polacy, Rosjanie i Słowianie południowi postąpili inaczej – nie będąc nigdy zmuszeni siłą odstąpić od wyznawanych wartości, wiary, światopoglądu, zawsze pozostawali pod wpływem swoich kościołów i religii.

Jak widać analiza Masaryka opiera się na porównaniu kilku istotnych jego zdaniem cech: na stosunku idei narodowej wobec wiary, kościoła, religii; na filozoficznym podłożu idei (idealizm, realizm, relatywizm poznawczy i in.); na określeniu drogi, której obranie gwarantuje – w przekonaniu trzech myślicieli – realizację idei narodowej:

"Zgodność i różnice zdań trzech apostołów słowiańskiej i wszechludzkiej miłości odpowiada bytowi narodowemu i sytuacji w danym czasie. Cel jest taki sam, ale różnią się środki. Czech wierzy w naukę i filozofię, Polak i Rosjanin w wiarę; ale każdy w inną i wyłącznie w swój kościół. Czech oczekuje zbawienia ze strony spokojnej i wytrwałej pracy, Rosjanin by mu wtórował, lecz Polak trzyma się miecza. Czech radzi się własnego rozumu i radzi Rosjaninowi, by rozum ten słuchał serca, Polak apeluje tylko do serca."

O ile Kollár twierdzi, że rozwój ludzkości związany jest nierozłącznie z rozumem, z rozwojem ludzkiej wiedzy, pracą na pożytek całego społeczeństwa i wiarą w myśl mędrców (Kollár wskazuje tu wybitnych myślicieli i naukowców słowiańskich, m. in. Dobrovskiego, Kopitara, Šafaříka, Gaja, Pogodina, Chomiakowa), zbawicielem ludzkości zaś będzie Słowianin, o tyle Mickiewicz stoi na stanowisku zgoła odmiennym, wzywając, by oddać się geniuszowi wielkiego męża – Napoleona, iść śladem walczącego narodu polskiego, panować mocą swego uczucia ("Miej serce i patrzaj w serce!"), którego czystości broni kościół katolicki. Zbawicielem ludzkości stanie się, według Mickiewicza, Polak z Francuzem. Dla Kirejewskiego pierwiastek duchowy, uczuciowy odgrywa właściwie podobną rolę, jaką odgrywa on w myśli Mickiewicza, z tą istotną różnicą, że gwarantem jego czystości jest kościół prawosławny. Zbawcą ludzkości będzie Rosjanin, konkretnie rosyjski chłop (následujte ruského mužíka ), którego życie doczesne jest drogą właściwą ku zbawieniu.

Podobnie do Masaryka konfrontację Kirejewskiego i Mickiewicza na płaszczyźnie filozoficznej przedstawia po latach w swojej pracy Adam F. Kola. Pomimo deklarowanej przez Kirejewskiego miłości do Zachodu (poprzez wychowanie, przyzwyczajenia, upodobania, kontrowersyjny sposób myślenia i in.), sugerującej romantyczne przeciwstawienie ducha oświeceniowemu rozumowi:

"Dla rosyjskiego myśliciela jednakże ważna jest wiara, ale w innym niż Mickiewiczowski kontekście. Idzie tu o wiarę religijną, o prawdziwe, czyli wschodnie chrześcijaństwo. Nie chodzi więc o czysty powrót do postrzegania pozarozumowego, postrzegania duszy, lecz do tego, co stanowić powinno istotę życia – do wiary, religii."