A.R.Mochola - Kierunki i organizacje polityczne emigracji rosyjskiej w CSR

 Kadeci 

Drugą część politycznie aktywnych monarchistów tworzyli tzw. ideowi obrońcy monarchii. Byli to przede wszystkim prawicowo nastawieni kadeci ¹⁰, członkowie założonego w 1921 roku w Paryżu Rosyjskiego Związku Narodowego (Русский народный союз) z W.L. Burcewem na czele ¹¹. Program związku odrzucał mozliwość restauracji monarchii w oparciu o system przedrewolucyjny, występując jednocześnie z postulatem utworzenia monarchi konstytucyjnej typu brytyjskiego po uprzedniej interwencji wojsk zachodnioeuropejskich w bolszewickiej Rosji. 

Ta sama grupa kierowała później Stowarzyszeniem Rosyjskich Organizacji Emigracyjnych (Союз русских емиграционных организаций), założonym w Pradze w 1932 roku. W jej ramach działało ponad czterdzieści pomniejszych organizacji społeczno-politycznych i zawodowych oraz kilkuset członków (m.in. profesorowie A.S. Łomszakow, A.A. Kizewetter, książe F.D. Dołgorukow, N.I. Astrow i L.F. Magerowski), zaś samo stowarzyszenie skupiło się bardziej na niesieniu doraźnej pomocy rosyjskim emigrantom, niż na jałowych w tamtym okresie dyskusjach politycznych. Finanowanie tej organizacji wzięły na siebie monarchistyczne kręgi rosyjskiej emigracji w Niemczech i Francji. 

Demokratycznie nastawioną część rosyjskiej emigracji w Czechosłowacji tworzyli między innymi republikanie – tzw. lewi kadeci (S.S. Masłow, A.A. Argunow i in.), utworzona przez nich w roku 1923 Partia Rolnicza (Крестьянская Россия), szereg związków i zawodowych organizacji rolniczych, jak również demokratyczny ruch kozacki. Kierunki te zyskały sympatię i pomoc ze strony Kancelarii Prezydenta Masaryka oraz czechosłowackiej Partii Agrarnej, której przywódcą był w tym czasie Švehla. Masaryk przyjaźnił się z niektórymi przywódcami partii kadetów jeszcze przed pierwszą wojną światową, m.in. z P.N. Miliukowem, żyjącym na stałe we Francji. Miliukow chętnie przyjeżdzał do Pragi, głównie w czasie tzw. Dni Kultury Rosyjskiej (Dni Miliukowa), podczas których występował z odczytami na temat rosyjskiej historii, polityki i kultury. W jego paryskim biurze wisiał m.in. ofiarowany mu przez Masaryka portret z dedykacją: Mému příteli ¹². Pomoc finansową rosyjskim kadetom i agrarnikom okazało zarówno czechosłowackie ministerstwo rolnictwa, w większości opanowane przez partię Švehly, oraz rządzone przez nią Czechosłowackie Zjednoczenie Rolnicze (Československá zemědělská jednota). 

Mniej licznie reprezentowane były w Czechosłowacji środowiska demokratyczne, zrzeszone w niektórych kozackich i agrarnych oraz studenckich organizacjach. Międzywojenna Czechosłowacja była jednym z najważniejszych osrodków rosyjskiej demokratycznej lewicy emigracyjnej. O ile monarchiści mogli cieszyć się sympatią Kramářa i niektórych polityków czechosłowackiej prawicy, to zdecydowana większość czeskich kół politycznych skłaniała się ku ideałom zachodnioeupejskiej demokracji. Jak słusznie zauważa Světlana Tejchmanová: 

... celkové politické klima nové republiky přálo jak moderní evropské levici, tak i západním ideálům humanitní demokracie. Také ti, co stáli ve vedení nového československého státu, byli nejen vyhranění demokraté, ale i lidé s vysoce vyspělým sociálním cítěním a tedy i v podstatě naklonění tehdy ještě nezprofanovanému ideálu socialismu ¹³. 

Stąd też najbardziej wpływowy trzon czechosłowackiej części emigrantów rosyjskich stanowili byli członkowie i sympatycy partii eserów. Ich niewielka – w porównaniu z monarchistami – liczebność, nie przeszkodziła im w opanowaniu najważniejszych instytucji i oraganizacji emigracyjnych w Czechosłowacji. 

 Eserzy 

Eserzy byli bodaj najpoważniejszymi wrogami cara i bolszewizmu jako takiego. W 1917, po przewrocie bolszewickim, część z nich współpracowała co prawda z bolszewikami (tzw. lewi eserzy), jednak po podpisaniu przez rząd Lenina w 1918 roku w Brześciu Litewskim pokoju z Niemcami, i ci eserzy wystąpili zbrojnie przeciwko nim ¹⁴. Bodaj najistotniejszą cechą partii eserów, najczęściej spotykaną w różnego rodzaju pracach naukowych, była ich niejednorodność. O ile potrzebę istnienia nowej demokratycznej Rosji i nowego, równie demokratycznego społeczeństwa rosyjskiego rozumieli wszyscy, o tyle sposób realizacji ideału niemal każdy z eserów wyobrażał sobie inaczej. Rozbicie frakcyjne tej partii było na tyle duże, iż w zasadzie, podobnie jak w przypadku monarchistów, można mówić jedynie o konglomeracie różnych partii i partyjek określanych dla ułatwienia wspólną nazwą. Owo rozdrobnienie partii eserów pokutowało również na emigracji; każda z podejmowanych prób konsolidacji ruchu eserów, podejmowanych w latach 1921-1930, nie przyniosła długotrwałego rezultatu. 

Eserzy niemal w całości opanowali najważniejszą instytucję emigracyjną w Pradze, a mianowicie Zemgor (Земско-Городской союз земских и городских деятелей) ¹⁵. Organizacja ta w latach 1921-1926 kierowała Rosyjską Akcją Pomocy, rozdzielając środki uzyskane od władz Czechosłowacji. Wszelkie podejmowane próby zjednoczenia wysiłków Zemgoru z Sogorem (Союз Городов - Временный главный комитет всероссийского союза городов заграницей), w którym największy wpływ uzyskali dawni działacze partii kadetów, na skutek wzajemnych animozji nie powiodły się. 

Wśród działaczy eserowskich, którzy znaleźli schronienie w Czechosłowacji wspomnieć należy Wiktora Czernowa, Jekaterinę Breszko-Breszkowską i Borisa Sawinkowa. Czernow, uważany za głównego teoretyka partii przyjechał do Czechosłowacji w 1920 roku. W Pradze jego działalność skupiała się głównie na próbach konsolidacji ruchu eserów oraz na kierowaniu działań tych organizacji eserowskich, które nadal działały na terenie ZSRR. W roku 1925 wydał w Pradze pracę Konstruktywny socjalizm, której główną tezą było przeciwstawienie zgubnemu socjalizmowi, który reprezentowali bolszewicy, socjalizmu konstruktywnego, wypływającego z reform społecznych na bazie systemu burżuazyjnego. Na krótko przed wybuchem drugiej wojny światowej Czernow wyjechał do Francji, a następnie do USA, gdzie kontynuował swoją dzialalność polityczną. 

Breszko-Breszkowska, nazywana babcią rosyjskiej rewolucji była pierwszą kobietą w Rosji, którą skazano (1870) za działalność rewolucyjną. W czasie wojny domowej w Rosji ściśle współpracowała z czesko-słowacką legią, popieraną przez eserów i mieńszewików. Na początku lat dwudziestych znalazła się m.in. w USA, lecz na stale osiadła w Czechosłowacji, zajmując się, prócz działalności politycznej organizacją pomocy mieszkańcom Zakarpackiej Rusi. Zmarła w 1934 roku w Horních Počernicích koło Pragi. 

Najbardziej znaną postacią wśród wyżej wymienionych jest bez wątpienia Boris Sawinkow, pisarz, rewolucjonista i terrorysta. W latach 1921-1923 kierował z zagranicy działalnością szpiegowską i terrorystyczną w bolszewickiej Rosji. Choć działał bezpośrednio przede wszystkim z terytorium Polski, znane są jego liczne kontakty z przywódcami czechosłowackimi Benešem, Masarykiem, Kramařem i.in. W roku 1918 spotkał się osobiście z czechosłowackim prezydentem T.G.Masarykiem, który udzielił Sawinkowowi pomocy finansowej. Fakt ten poslużył wielu bolszewickim i postbolszewickim historykom do postawienia tezy, iż Masaryk sfinansował m.in. nieudany zamach na Lenina ¹⁶. 

 Mieńszewicy 

Mniej licznie reprezentowani byli w Czechosłowacji mieńszewicy – rosyjscy socjaldemokraci. W emigracji działało kilka zorganizowanych grup mieńszewików, których centrum znajdowało się w Berlinie. W Pradze żyli między innymi J.D. Kuskowa i jej mąż, wybitny ekonomista rosyjski S.N. Prokopowicz, twórca praskiego Kabinetu Ekonomicznego. Obydwoje byli przedstawicielami tzw. ekonomizmu w partii socjaldemokratycznej oraz założycielami organizacji charytatywnej Pomgol (Помощь Гологающим) w czasie głodu w bolszewickiej Rosji. Wydaleni z ZSRR w 1922 roku osiedlili się w Pradze. Po rozejściu się z ruchem socjaldemokratycznym, opowiadali się za zjednoczeniem rosyjskiej lewicy demokratycznej. W roku 1925 stali się oni głównymi propagatorami idei powrotu do Rosji (возвращенчества), ulegając bolszewickiej akcji propagandowej, kierowanej przez agentów sowieckich służb specjalnych. 

O ile na początku swojego istnienia emigracja rosyjska przedstawiała sobą w miarę jednolitą – w sensie tradycji politycznych – całość (nie licząc podziałów wewnątrz partii eserów i monarchistów), to, w miarę upływu czasu wraz z następującymi podziałami i konfliktami generacyjnymi sytuacja polityczna rosyjskiej emigracji ulega zasadniczej zmianie. Niewątpliwie przyczyną takiego obrotu spraw stało się utwierdzenie w Rosji reżimu bolszewickiego i kres marzeń emigracji o rychłym powrocie do ojczyzny. Jeden z pierwszych podziałów emigracji zarysował się wokół problemu postrzegania bolszewickiej Rosji w Europie i stosunku rosyjskiej emigracji do ZSRR.

[10] Partia kadetów nie poparła w rezultacie żadnego z kandydatów na tron rosyjski. W latach 1920-1921 rozpadła się na trzy części: lewicową (republikańsko-demokratyczną), centrystyczną i prawicową, z własnymi, zróżnicowanymi programami politycznymi. 

[11] Praskim oddziałem RNS, kierował L.F. Magerowski. 

[12] Teichmanová, S.: Op. cit., s.13 

[13] Ibidem, s. 13. 

[14] Na ten temat patrz np.: Судьбы политической опозиции. [in:] Наше отечество, Москва: МГУ 1991, 90-136. 

[15] Wewnętrzną opozycję stanowiła niewielka grupka lewych kadetów z Masłowem, Argunowem i Charłamowem na czele. O konflikcie wewnątrz Zemgoru patrz: Маслов, C.C: К пятилетию пражского Земгора [in:] Воля России, Прага, No. 12, s. 144-171. 

[16] Na temat działalności B. Sawinkowa oraz jego kontaktów z politykami czechosłowackimi patrz: Kowalczyk A.S.: Sawinkow w Polsce [in:] Res Publica, No. 9, 1988. Pod tym samym tytułem wspomniany autor opublikował również książkę. Patrz także: Савинков, Б.В.: Мемоары. Борьба с большевиками. [in:] Литература русского зарубежья, ч. 1, кн. 2, Москва: Книга 1990.

top