A.R.Mochola - Kierunki i organizacje polityczne emigracji rosyjskiej w CSR

 Смена Вех 

Pierwszym przejawiem pęknięcia emigracyjnego monolitu był ruch tzw. smienowiechowców (сменовеховцы, Смена Вех), biorący swą nazwę od wydanego w roku 1921 przez grupę praskich emigrantów zbioru artykułów Смена Вех. Do zbioru weszły artykuły profesorów J. Kliucznikowa, N. Ustriałowa, A. Bobriszczewa-Puszkina i innych, w których omówiono specyfikę ruchu, jego dążenia i cele. Od marca 1922 roku smienowiechowcy rozpoczęli wydawanie w Berlinie własnego pisma Накануне, które docierało również do ZSRR. Podstawą ruchu było uznanie władzy i Rosji radzieckiej, która pozostała jedyną siłą dominującą wewnątrz państwa rosyjskiego, gdyż nie istnieją już w Rosji żadne siły polityczne, czy militarne, mogące zagrozić bolszewikom. Wynikła stąd, zdaniem Ustriałowa i innych, potrzeba uznania władzy bolszewickiej i konieczność współpracy z nią, gdyż trzeciej rewolucji już nie będzie i być nie może, zaś jakiekolwiek działania polityczne, czy militarne przeciwko Rosji radzieckiej skazane będą na niepowodzenie i doprowadzą do kolejnej wojny bratobójczej: 

Русская культура должна обновиться изнутри. Мне кажется, что революция более всего способствует этому перерождению, и я глубоко верю, что, гениально оживив традиции Белинского, она заставит Россию с потрясающей силой пережить и правду Тютчева, Достоевского, Соловьева. Но для этого — и здесь мы снова возвращаемся к «политике»— Россия должна остаться великой державой, великим государством. Иначе и нынешний духовный ее кризис был бы ей непосилен. И так как власть революции — и теперь только она одна — способна восстановить русское великодержавие, международный престиж России,— наш долг во имя русской культуры признать ее политический авторитет... Глубоко ошибается тот, кто считает территорию «мертвым» элементом государства, индифферентным его душе. Я готов утверждать скорее обратное: именно территория есть наиболее существенная и ценная часть государственной души, несмотря на свой кажущийся «грубо физический» характер ¹⁷. 

Smienowiechowcy odrzucali socjalistyczny i robotniczy charakter przewrotu październikowego i wierzyli w nieodwracalną ewolucję systemu bolszewickiego w stronę struktur demokratycznych. Ruch smienowiechowców był ruchem głęboko narodowym, a nawet najonalistycznym, żądającym od innych nacji wielonarodowej Rosji przyjęcia kultury rosyjskiej: 

Советское правительство естественно добивается скорейшего присоединения к «пролетарской революции» тех мелких государств, что, подобно сыпи, высыпали ныне на теле «бывшей Российской империи». Это линия наименьшего сопротивления. Окраинные народы слишком заражены русской культурой, чтобы вместе с ней не усвоить и последний ее продукт — большевизм. Горючего материала у них достаточно. Агитация среди них сравнительно легка. Разлагающий революционный процесс их коснулся в достаточной мере. Их «правительства» держатся более иностранным «сочувствием», нежели опорой в собственных народах. При таких условиях соседство с красной Россией, которого явно побаиваются даже и величайшие мировые державы, вряд ли может повести к благополучию и безопасному процветанию наши окраины, самоопределившиеся «вплоть до отделения». Очевидно, что подлинного, «искреннего» мира между этими окраинами и большевиками быть не может, пока система советов не распространится на всей территории, занимаемой ныне «белоэстонским», «белофинляндским» и прочими правительствами. Правда, советская дипломатия формально продолжает признавать принцип «самоопределения народов», но ведь само собою разумеется, что этот типичный «мелкобуржуазный» принцип в ее устах есть лишь тактически необходимая maniera de parle. Ибо и существенные интересы «всемирной пролетарской революции», и лозунг «диктатуры пролетариата» находятся в разительном и непримиримом противоречии с ним ¹⁸. 

Popularność ruchu była widoczna zwłaszcza wśród młodszej części emigrantów rosyjskich; dla wielu z nich ruch smienowiechowców otwierał drogę powrotu, dodatkowo wspieraną propagandą i działaniami sowieckich służb specjalnych. Jeden z praskich przywódców ruchu, W. Wlezkow ogłosił w listopadzie 1923 roku swoje rozejście się z emigracją i przejście na platformę sowiecką. Wszyscy założyciele ruchu oraz duża liczba jego sympatyków, która dała się uwieść zapewnieniom władzy bolszewickiej o możliwości bezpiecznego powrotu do ojczyzny, zakończyła życie w łagrach Gułagu, lub została zabita przez funkcjonariuszy Czeka (m.in. sam prof. Ustriałow, zabity w pociągu w drodze do Rosji) [Masoński spisek] 

 Ruch eurazyjski 

Kolejną próbą przemyślenia wydarzeń rewolucyjnych 1917 roku i odnalezienia miejsca i roli rosyjskiej emigracji w kształtowaniu się rosyjskiej myśli politycznej był ruch eurazyjski (евразийцы), powstały w 1921 roku niejako po ukazaniu się w Sofii pierwszego (z ośmiu) zbioru artykułów i esejów programowych Исход к Востоку ¹⁹. Również ruch eurazyjski, podobnie jak smienowiechowcy przestał nostalgicznie wspominać przeszłość, widząc potrzebę wytworzenia nowej, różnej zarówno od bolszewickiej, jak też carskiej świadomości narodu rosyjskiego. O ile ruch Smieny Wiech z perspektywy historycznej można uznać za swego rodzaju pragmatyczną reakcję emigracyjnej części inteligencji rosyjskiej w obliczu utrwalenia się władzy bolszewickiej w Rosji, o tyle eurazyjski kierunek w myśli rosyskiej koncentrował się na stworzeniu nowego modelu światopoglądowego, tzw. nowej drogi. 

Polityczna koncepcja ruchu przeciwstawiała się klasycznemu kapitalizmowi, monarchizmowi i republikańskiej burżuazji. Idealistyczna koncepcja państwa oparta została na wizji ideokratycznego organizmu państwowego (państwo demotyczne). W rewolucji dostrzegli element oczyszczający, który rozpoczyna następną epokę w historii politycznej i duchowej narodu. Szczególne znaczenie zyskał pogląd o schyłkowości Zachodu i jego nieodwracalnej ewolucji w stronę kultur wschodnich, które staną się osrodkiem nowej europejskiej kultury. 

Począwszy od roku 1926 kolejne tomy zbiorów Исход к Востоку ukazują się w Pradze. Zawarta w nich koncepcja narodu rosyjskiego rozwija się w kierunku modelu posłannictwa Rosji w szerzeniu i objaśnianiu prawdy bożej i prawd społecznych. Rosja staje się dla ruchu eurazyjskiego Bożą Rosją, idealistycznym konstruktem, odżegnującym się od zgubnych wpływów kultury zachodu, jakie miały miejsce w Rosji począwszy od panowania Piotra I. Zdaniem przedstawicieli ruchu, tradycja i kultura rosyjska winna stać się podstawą do stworzenia współczesnego państwa rosyjskiego. Jego geopolityczne położenie na styku Europy i Azji w sposób naturalny określa różnicę jaka dzieli Rosję i zachodnia Europę. 

Praga obok Paryża była najważniejszym ośrodkiem myśli eurazyjskiej, chociaż mieszkało w niej zaledwie kilkunastu, kilkudziesięciu członków i sympatyków – m.in. P.N. Sawicki, G.W. Wiernadski, R.O. Jakobson, prof. N.N. Aleksiejew i prof. M.W. Szachmatow. Koniec lat dwudziestych przyniósł w myśli eurazyjskiej istotny podział. Praska grupa myślicieli zerwała z poglądem na potrzebę uznania władzy bolszewickiej i możliwość jakiejkolwiek współpracy z totalitarnym reżimem. Swój udział w tym wydarzeniu miała bez wątpienia duża popularność myśli eurazyjskiej wśród przedstawicieli emigracji rosyjskiej o różnych często orientacjach i sympatiach politycznych; olbrzymim zainteresowaniem cieszyły się wykłady i seminaria organizowane przez przywódców ruchu nie tylko w Czechosłowacji, lecz także poza jej granicami. 

Lata trzydzieste naszego wieku to okres formowania się zupełnie nowych kierunków rosyjskiej myśli politycznej. Na scenie pojawiły się takie kierunki jak młodorusi (младороссы), narodowi socjaliści i rosyjscy faszyści (Народный Союз Русской Молодежи oraz Народный трудовой cоюз), tzw. drugie pokolenie (второе поколение – молодеж) oraz tzw. porażeńcy (пораженцы) ²⁰. Na przestrzeni lat w wielu przypadkach można mówić o wzajemnym przenikaniu idei i poglądów politycznych w ramach tychże kierunków. Pod pewnymi względami trudno jest także w sposób definitywny rozgraniczyć jeden kierunek od drugiego, bez uświadomienia sobie ich ciągłej ewolucji. Bardziej uprawomocnione wydaje się zatem ujmowanie tych kierunków jako pewnego charakterystycznego dla lat 1932-1945 nurtu ideologicznego rosyjskiej emigracji oraz politycznej myśli rosyjskiej jako całości, powstałego na gruncie problemu walki z bolszewizmem w kontekście II wojny światowej.

[17] Н. В. Устрялов, Статья в сборнике Смена вех, Прага, 1921, [fotokopia]. 

[18] Ibidem. 

[19] Исход к востоку. Предчуствия и свершения. Утверждение евразицев, Cофия 1921. W 1925 powstało w Pradze Seminarium Eurazyjskie, przeniesione rok później do Paryża, będące swego rodzaju centralną instytucją programową i naukową ruchu. W sprawie ruchu eurazyjskiego patrz m.in.: Евразийство (опыт систематического изложения), Прага 1926. Тридцатые годы. Утверждение евразийцев. Прага 1931, 285-317. Лубенский, С.: Евразийская библиография 1921-1931. Евразийство [in:] Евразийская хроника (Париж), No. 9, 1927, s. 1-16. Савицкий, П.Н.: Россия - особый географический мир. Прага 1927. Вернадский, Г.В. Евразийская история, Прага 1929. Böss, O.: Die Lehre der Eurasier. Ein Betrag zur russischen Ideengeschichte des 20. Jahrhunderts. Wiesbaden 1961. Riazanonovsky, N.V.: The Emergence of Eurasianism. [in:] California Slavic Studies, 4/1967, s. 39-72. Patrz także bibliografia niniejszej pracy. 

[20] W tej sprawie szczególnie cenne informacje zawarte zostały w pracach: Prianishnikoff, B.: Novopokolentsy, Silver Spring 1986. Stephan, J.J.: The Russian Fascist: Tragedy and Frace. [in:] Exile, New York 1978 oraz w pracach przytoczonych w przypisie następnym.

top