A.R.Mochola - Uchodźcy i emigranci - Ruská pomocná akce

Uchodźcy – problem matematyczny

W wyniku pierwszej wojny światowej, jeszcze przed zwycięstwem bolszewików setki tysięcy rosyjskich żołnierzy znalazło się poza granicami Rosji, głównie w niemieckich i austro-węgierskich obozach jenieckich. W Niemczech ich liczba sięgała 1,2 miliona osób, w nowopowstałej Republice Czechosłowackiej internowano około ośmiu tysięcy jeńców rosyjskich. W roku 1918 na terytorium Czechosłowacji znaleźli się również uciekający przed bolszewikami i Polakami żołnierze ukraińscy (ok. 5000 osób) oraz trudna do określenia liczba rosyjskojęzycznej ludności cywilnej. Druga fala emigrantów z Rosji przypada na rok 1920 i związana była z ewakuacją legionów czesko-słowackich z Syberii. Wśród powracających do domu Czechów i Słowaków znaleźli się także oficerowie i żołnierze rosyjscy, urzędnicy, tłumacze, i in. Wielu z nich przybyło do Czechosłowacji wraz z rodzinami.

Największa fala emigrantów rosyjskich zalała Europę późną jesienią 1920 i w ciągu całego 1921 roku, po klęsce armii generała Wrangla na Krymie. Tysiące Rosjan, Ukraińców i przedstawicieli innych narodów Rosji przez Konstantynopol, Gallipolis, porty greckie, Tunis udało się na zachód, szukając schronienia przed bolszewickim terrorem. Uciekinierzy z Rosji przybywali także w latach późniejszych, przekraczając nielegalnie radzieckie granice, reemigrując do innych państw Europy, Ameryki, Azji. Ogólna liczba uchodźców z Rosji waha się od ponad miliona do około trzech milionów osób. Najwięcej z nich (po około 400 tysięcy) znalazło się we Francji i Niemczech, w granicach 100-120 tysięcy w Polsce, 88 tysięcy w Chinach... Listę tę można kontynuować.

Dokładna liczba uchodźców rosyjskich pozostaje rzecz jasna tajemnicą. Rozbieżności w tej kwestii sięgają – jak widać – nawet do półtora miliona osób. Śledząc literaturę przedmiotu, jak również świadectwa historyczne, nie sposób stwierdzić obiektywnie, czy dany autor zawyża, czy też zaniża przytaczane przez siebie dane liczbowe. Nie należy zatem doszukiwać się w tym jakichkolwiek celowych zamiarów, czy też mniej lub bardziej jawnej manipulacji faktami historycznymi.

Problem liczebności uchodźców z Rosji (a tym samym emigrantów) w Czechosłowacji nie nastręcza dziś zbyt wielu kłopotów. Opierając się na potwierdzonych danych czechosłowackiego MSZ, Czerwonego Krzyża i innych organizacji uzyskujemy przejrzysty obraz sytuacji. Jednak złożoność tego problemu doskonale oddaje kłopot z określeniem szacunkowej (a co dopiero faktycznej) liczby uchodźców rosyjskich w Polsce 3 (problem ten łączy się z poprzednimi). Zazwyczaj podaje się liczbę od 100 do 120 tysięcy, jednakże, jak pokazują to poniżej cytowane opinie nie można mówić w tym przypadku o jakimkolwiek konsensusie. W opublikowanym w 1939 roku raporcie C.A. Macartney pisze:

In particular, enormous numbers of refugees entered Poland and Romania by train or on foot. Polish sources estimated that between 600.000 and 900.000 entered Poland, langely during the famine period. It seems however, that not more than about 120.000 took up their homes in Poland. 4

Liczby przytoczone w raporcie Macartney’a mogą odpowiadać rzeczywistemu stanowi rzeczy. Po pierwsze terytorium niepodległego państwa polskiego było najbardziej chłonną trasą tranzytową dla uchodźców rosyjskich kierujących się głównie do Czechosłowacji, Niemiec, Francji oraz do obu Ameryk. Stąd też, biorąc pod uwagę ogólną liczebność rosyjskiej diaspory szacowaną na około 1,2 miliona osób 5, całkowita liczba Rosjan, którzy przedostali się przez terytorium Polski dalej na południe i zachód w żadnym wypadku nie może przekraczać 900 tysięcy. Bliższa prawdy wydaje się być liczba około 700, może 750 tysięcy ludzi, przy czym w liczbie tej zawarci są również i ci uchodźcy, którzy na stałe pozostali w Polsce. Po drugie, liczba 120 tysięcy polskiej części emigracji koresponduje z pochodzącą z 1938 roku opinią Olszewskiego:

Liczba Rosjan w Polsce nie przekracza 140.000. Są to częściowo wyznawcy prawosławnej sekty "staroobrzędowców", których przodkowie na skutek prześladowań religijnych wyemigrowali w wieku XVII i XVIII z Rosji i przybyli na Wileńszczyznę; koloniści osadzeni przez rząd rosyjski w wieku XIX i XX (przeważnie na Wołyniu) oraz uchodźcy. W grupach większych zamieszkują oni jedynie miasta na wschodzie Rzeczypospolitej. Najwięcej Rosjan wykazał spis z 1931 roku w województwie Wileńskiem (43.000), Białostockiem (35.100) i Wołyńskiem (23.400). W tym ostatnim województwie, a także w województwach Nowogródzkiem i Poleskiem jest to przeważnie ludność miejska (...) Wśród ludności prawosławnej w Polsce stanowią Rosjanie mniejszość, jednakże wpływy ich w tym kościele są dominujące. 6

Bardziej reprezentatywne i obiektywne zdają sie być dane dotyczące stolicy rosyjskiej diaspory w Warszawie. Otóż według spisów ludności z lat 1921 i 1931 7, do narodowości rosyjskiej lub uznawania języka rosyjskiego za język ojczysty, przyznało się odpowiednio 2.400 i 4.000 osób (0,3 i 0,4 procent mieszkańców Warszawy).

Z kolei według szacunków źródeł rosyjskich, kampania kijowska Piłsudskiego, wojna polsko-bolszewicka i wieńczące ją zmiany granic II Rzeczpospolitej na mocy traktatu ryskiego, spowodowały iż ok. 5,4 miliona mieszkańców zachodnich części dawnego Imperium Rosyjskiego znalazło się na terenie państwa polskiego 8. Oczywiście nie można obiektywnie stwierdzić ilu dokładnie Rosjan objęła zmiana granic; pośród owej liczby znakomitą większość stanowiła ludność pochodzenia ukraińskiego, białoruskiego, żydowskiego oraz znaczna liczba ludzi bez określonej przynależności etnicznej (problem nie dający się rozwiązać w żaden racjonalny sposób). Biorąc pod uwagę powyższe źródła myślę, iż szacunkowa liczba ludności stricte rosyjskiej, która znalazła się na terenie II Rzeczpospolitej nie powinna stanowić mniej, ale też i nie więcej, niż około pięciu procent z owych 5,4 miliona ludzi.

W tym kontekście zaskakująco dziwna i irracjonalna jest opinia Andrzeja Alberta, twierdzącego, iż zaledwie nieznaczna liczba Rosjan rozrzucona była w miastach Polskich centralnej i wschodniej 9. Zebrane przeze mnie dane, choć z oczywistych względów nie wyczerpujące do końca zagadnienia rysują dobitnie zupełnie odmienny stan rzeczy (tabela III). Mówią one aż nadto wyraźnie, iż opinia Alberta w żadnym wypadku nie może zostać poważnie wzięta pod uwagę, chyba że autor ma na myśli jakąś szczególną grupę Rosjan, o której – niestety – nie dowiadujemy się niczego więcej.

W ujęciu całościowym problemu liczebności emigracji rosyjskiej w Europie należy tu wziąć również pod uwagę zjawisko trudno poddające się szacunkom statystycznym, a mianowicie re-emigrację, częstą wśród uchodźców rosyjskich w Polsce, Czechosłowacji i Niemczech (w tym ostatnim przypadku od roku 1933). W zakres tego zjawiska wchodzą również udokumentowane powroty dawnych obywateli rosyjskich do Rosji sowieckiej. W 1921 roku na mocy dekretu WCIK z 3 listopada oraz późniejszych aktów o amnestii powstała dla wielu uchodźców realna możliwość powrotu do Rosji sowieckiej. Przede wszystkim chodziło tu o żołnierzy i kozaków; szacuje się, iż z możliwości tej skorzystało około 10-15% całkowitej masy uchodźców rosyjskich 10. Osobiście obawiam się, iż liczby te w kontekście uchodźców rosyjskich są jednak mocno zawyżone. Być może chodzi tu również o jeńców sowieckich, którzy po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej powrócili (większość z nich) do Rosji. W kontekście czechosłowackim nie posiadamy niestety żadnych wiążących danych. Wypada w tym miejscu wspomnieć, iż skorzystanie z tej możliwości okazało się dla wielu powracających brzemienne w skutkach.

[3] Problemu emigracji rosyjskiej w Polsce nie należy rozpatrywać w oderwaniu od problematyki rosyjskiej diaspory jako całości. Prace o charakterze porównawczym (porównanie z innymi ośrodkami emigracji) pozwolą na sprecyzowanie najbardziej charakterystycznych cech polskiej części diaspory rosyjskiej (o czym była już mowa wyżej), jak również na dotarcie do wielu zagranicznych źródeł informacji, dzięki którym możliwe stanie się uzupełnienie naszej wiedzy w interesującym nas zakresie. W tym kontekście niezwykle owocne będzie poznanie związków emigracji rosyjskiej w Polsce z ośrodkami czeskimi i słowackimi. Wiadomo, iż najprężniejsze kontakty polityczne, historyczne, kulturalne i naukowe łączyły właśnie Rosyjską Warszawę z Rosyjską Pragą. Wiele wydarzeń z życia rosyjskiej diaspory w Polsce znalazło oddźwięk w źródłach czechosłowackich, natomiast nieporównywalnie mniej w niemieckich, czy francuskich. Wspomnieć należy również o bogactwie praskich archiwów i bibliotek. Nie pozbawione sensu wydaje się więc nawiązanie kontaktów z obecnie działającymi ośrodkami badawczymi w Republice Czeskiej. Mam tu na myśli przede wszystkim Instytut Słowiański w Pradze oraz grupę skupionych wokół niego naukowców z Uniwersytetu Karola. Podobne kontakty, umożliwiające wymianę informacji oraz dotarcie do cennych źródeł, należy nawiązać z odpowiednim zespołem badaczy z Instytutu Historii Rosyjskiej Akademii Nauk. Na polskim odcinku badań najważniejszym zadaniem wydaje się być złączenie wysiłków zainteresowanych tą problematyką badaczy oraz powołanie zespołu, złożonego z naukowców różnych specjalności na wzór zespołów czeskich i rosyjskich. Pozwoli to z jednej strony na przyśpieszenie prowadzonych prac, z drugiej zaś, na niezwykle ważną dla każdego typu badań dyskusję.

[4] Macartney, C.A.: Refugees. The work of the league. London 1939, s.17.

[5] Również w tym przypadku istnieją poważne rozbieżności. Jak podaje J.A.Poljakow od 1,5 do 2 milionów Rosjan zostało zmuszonych wydarzeniami porewolucyjnymi do emigracji.

[6] Olszewicz, B.: Obraz Polski dzisiejszej. Warszawa, Wyd. M.Arcta 1938, s.95-96.

[7] Strzelecki E.: Ludność Warszawy (1918-1939) [in:] Studia Warszawskie, t. 1, Warszawa 1968, s. 55.

[8] Ковалевский П.: Зарубежная Россия. Париж, 1971. Patrz również: Платонов, O.: История Русского народа в XX веке (в двух томах). Мocквa: Терновый Венец России 1992.

[9] Albert, A.: Najnowsza historia Polski 1918-1980. London: Polonia 1989, s. 95.

[10] Тарле, Г.Я.: Op. cit., s. 14 i następne.

top