A.R.Mochola - Życie literackie emigracji rosyjskiej w Czechosłowacji (1921-1945)

 Praga Cwietajewej 

Cwietajewa przybyła do Pragi w sierpniu 1922 roku. Właściwie większość spędzonego w Czechosłowacji czasu mieszkała w podpraskich miejscowościach, jednak jej wiersze i listy do przyjaciół mówią przede wszystkim o intymnym związku poetki z Pragą, miastem wyśnionym, zamglonym, miastem mostów, schodów, wież, miastem pełnym małych i wielkich historii. 

Po przyjeździe do Czechosłowacji Cwietajewa próbowała zebrać siły i skupić się wyłącznie na twórczości. Nie było to jednak możliwe; z przyczyn finansowych szybko zmuszona jest opuścić Pragę i osiedlić się w podpraskich Horních Mokropsach. Właściwie nie będzie przesadą twierdzenie, iż czechosłowacki, czy też raczej praski etap życia Cwietajewej upłynął pod znakiem częstych przeprowadzek. Najlepszymi dokumentami tego okresu w kontekście historycznym są bez wątpienia jej listy oraz korespondencja i wspomnienia najbliższej rodziny i przyjaciół poetki. 

Opis domu w Horních Mokropsach odnajdujemy m.in.: w liście córki Cwietajewej A.S. Efron: 

Дом, где жила мамa в Горних Мокропсах, нетрудно найти и сейчас... двухэтажный дом, мы жили наверху, а мамин большой друг (На всю жизнь!) А.З. Туржанская с сынишкой – внизу. Дом стоял под горой; взберешься на нее - и далеко видно: и железную дорогу, и речку Бероунку... ⁹⁴

Sama Cwietajewa w jednym ze swoich listów z 1923 roku tak opisuje inny swój dom w Horních Mokropsach: 

Крохотная горная деревенька, живем в последнем доме ее, в простой избе. Действующие лица жизни: колодец-часовенка, куда чаще всего по ночам или ранним утром бегаю за водой - внизу холма, цепной пес - скрипящая калитка. За ними сразу лес. Справа высокий гребень скалы. Деревня вся в ручьях...⁹⁵

W Pradze Cwietajewa mieszkała przy ulicy Szwedzkiej (Švedská ul., No. 1373) na Smíchowie (taki adres widnieje na kopercie listu do K.B. Rodziewicza) ⁹⁶. Niedaleko stąd, na zboczu góry Petřín mieszkał stryj Reinera Marii Rilke. Króciótki opis tego mieszkania odnajdujemy w liście do A.W. Bachracha z 1923 roku: 

В Праге у меня хорошо: огромное окно на весь город и все небо, улицы - лестницами, даль, поезда, туман ⁹⁷.

Cwietajewa rozpoczęła tu pracę nad poematem Kresu; poemat został zakończony w podpraskiej miejscowości Jílovište, niestety nie wiemy dziś gdzie dokładnie mieszkała w tym czasie poetka. Z listu do O.E. Czernowowej-Kołbasinowej dowiadujemy się, że Cwietajewa wraz z rodziną zmuszona była przeprowadzić się z Jílovište do Dolních Mokropsów. Poetka mieszkała tam w dziewiętnastowiecznym dworku z bramą, o której wspomina w kilku swoich listach do przyjaciół (chodzi o dom No. 37, dziś No. 642; na bramie prowadzącej do mieszczącego się w głębi sadu domu widnieje data 1837). 

Córka poetki E.A. Efron wspomina go w następujący sposób: 

Я бы дорого дала за снимки внешнего и внутреннего вида левой стороны домика, где мама жила когда-то с новорожденным Муром и где столько было написано, где бывали такие интересные люди того времени! Двыхэтажный дворик - на верхнем этаже его стояла березовая беседка, в которой был написан почти весь Крысолов, в которой мама отвечала на письма Б.Л. [Пастернака] - и многие другие... В левой половине домика - большая комтата, (там родился брат) и в начале кухонька, в правой жили хозяева: отец с дочерью и со второй женой. Как часто мы ходили гулять по дороге, проходившей мимо домика вверх - дальше были поля, рощи, леса, большое плоскогорье... ⁹⁸ 

Z listów i wspomnień świadków wiadomo również, że Cwietajewa mieszkała przez kilka dni w Moravskiej Třebowej, gdzie w rosyjskim gimnazjum uczyła się jej córka. 

Czytając korespondencję samej Cwietajewej nie trudno zauważyć, iż od momentu przybycia do Czechosłowacji jej życie i poezja – uważam, iż w przypadku poetki nie sposób oddzielić jedno od drugiego – nieodłącznie związane są z Pragą. Wskazują na to przede wszystkim powstałe tu utwory, słynne poematy Горы (1924), Конца (1924), Молодец (1922), tragedia wierszem Ариадна (1924), liryczna satyra Крысолов (1925), cykle wierszy Деревья (1922), После России (1922-25), czy powstałe w Paryżu Стихи Чехии (1938-39).[99] Nie bez powodu sama Cwietajewa w jednym ze swoich listów do A. Teskovej pisze, że ze stu pięćdziesięciu trzech stron tekstu После России, aż sto trzydzieści trzy przypadają na Pragę ¹⁰⁰. 

Nie podejmuję się w przypadku utworów Cwietajewej wypowiadania jakichkolwiek subiektywnych sądów i opinii. Wierzę, iż nie jest to konieczne. Indywidualizm poetki nie pozwalał jej za życia zyskać zrozumienie wśród swoich i wśród obcych. Jej twórczość zyskała zrozumienie niewielu i w tym tkwi - jak się zdaje - jej wielkość. Poezja Cwietajewej nie jest dla wszystkich, będąc jednocześnie poezją dla każdego. 

Marina Cwietajewa jest bez wątpienia poetą Pragi oraz praską poetką, w stopniu takim samym, jak praskimi pisarzami i pisarzami Pragi byli i są Hašek, Čapek, Hrabal i Bondy, poeci Nezval i Seifert (by wymienić wśród Czechów tych najbardziej znaczących), Kafka, Meyrink, Rilke i Werfel, a także tacy twórcy jak Appolinaire, Różewicz, czy Ripellino. I spośród tych nazwisk zajmuje jedno z pierwszych miejsc. 

Związany z Pustelnią poetów prozaik Wasilij Fiedorow ¹⁰¹ wstąpił do literatury rosyjskiej w drugiej połowie lat dwudziestych zbiorem opowiadań Суд Вареника, który ukazał się w 1930 roku nakładem praskiego koła literackiego ¹⁰². Opowiadania te zwróciły uwagę między innymi D.W. Fiłosofowa i P. Bicilli ¹⁰³. Proza Fiedorowa - jak słusznie zauważyła ówczesna krytyka - nawiązuje w sposób wyraźny do tradycji gogolowskiej (w porównaniach pojawia się także nazwisko Leskowa). O ile humor Fiedorowa zdradza najlepsze cechy gogolowskie, o tyle charakterystyczne dla jego opowiadań rozbudowane partie dialogowe, a nawet kaskady następujących po sobie wypowiedzi, sugerują odmienność strategii pisarskiej Fiedorowa w porównaniu z klasykiem literatury rosyjskiej. Wydaje się, iż Fiedorow pisze swoje opowiadania bardziej dla słuchacza, niż dla czytelnika (w niektórych miejscach obfitość partii dialogu może wzbudzać u ostatniego uzasadnione zmęczenie), w czym zbliża się z jednej strony do Awierczenki, z drugiej zaś staje się godnym do naśladowania wzorcem dla wielu późniejszych humorystów i satyryków radzieckich ¹⁰⁴. Drugi zbiór opowiadań Прекрасная Эсмеральда, także z podtytułem эмигрантские рассказы ukazał się w 1933 roku ¹⁰⁵. Fiedorow należy do niewielkiego grona emigracyjnych pisarzy rosyjskich, którzy w sposób dojrzały, łączący bystrość obserwacji jednostkowych postaw i charakterów i komizm pojedynczych sytuacji z poczuciem tragedii losu emigracji jako całości, nie cofnęli się przed tą niezwykle trudną tematyką. Na szczególną uwagę zasługuje porównywalna z Nabokovem dbałość o szczegół, fotograficzna wręcz umiejętność jego przedstawienia; drobnostka, z pozoru niewiele znaczący element, epizod, który w finale okazuje się być ważny, wręcz niezbędny. Podobne cechy jego warsztatu prozatorskiego odnajdziemy również w jedynej powieści tego autora Канареечное счастье, której część pierwsza ukazała się w 1938 roku ¹⁰⁶. 

Twórczość Josifa Kallinikowa ¹⁰⁷ pozostaje nieco na uboczu dokonań Cwietajewej, oraz krytyków literackich M. Słonima i A. Bema. Punktem wyjścia dla niej był tradycyjnie pojęty realizm, który pod wpływem osiągnięć psychoanalizy Freuda kieruje się z jednej strony w stronę zachodnioeuropejskiego naturalizmu, z drugiej, w kierunku analitycznej prozy psychologicznej, dotykającej problemów seksualności człowieka i instynktów rządzących jego poczynaniami. Kallinikow zasłynął przede wszystkim dwiema powieściami: Мощи (1932) ¹⁰⁸ – skomplikowane studium sytuacji społecznej w Rosji w latach 1904-1918 na tle moralnego rozkładu w klasztorze prawosławnym. Powieść ta przetłumaczona została na szereg języków obcych, w tym na polski, niemiecki, niderlandzki, zaś dzięki poparciu M. Gorkiego, ukazała się również (częściowo) w ZSRR. O ile krytyka zachodnia uznała ją za psychoanalityczne rozwinięcie tradycji prozy Dostojewskiego i, pod pewnymi względami Gorkiego, o tyle w ZSRR powieść krytykowano za zbytnie przeciążenie erotyką i seksualizmem ¹⁰⁹. Publikacja ostatniej części powieści została wstrzymana. 

Drugą znaną powieścią Kallinikowa jest bez wątpienia Лев Толстой - трагедия сексуальная (1931). Jest próba analizy osobowości i twórczości wybitnego rosyjskiego klasyka, stawiająca za swój cel ukazanie tragiki jego życia w oparciu o najbardziej intymne strony jego życia, udokumentowane w jego dziennikach i korespondencji. Na szczególną uwagę zasługuje konstrukcja powieści. Mamy tu do czynienia ze swoistą kompilacją dokumentu, publicystyki i prozy beletrystycznej, w której freudystyczne fascynacje Kallinikowa stały się najbardziej widoczne. Inną, nie mniej ważną inspiracją twórczości Kallinikowa był folklor. W Czechosłowacji opublikował on wybór bajek ludowych z rodzinnej guberni orelskiej, zadedykowany czeskim dzieciom (Ohlas vesnic, 1925). Doświadczenia uchodźcy i emigranta zawarł w dwuczęściowej autobiograficznej powieści У вавилонских рек (Хаос), która ukazała się pośmiertnie po czesku w przekładzie V. Charváta ¹¹⁰. Swoje Wspomnienia z życia w Egipcie Kallinikow publikował również na łamach czeskich gazet Národní osvobození oraz České slovo. Kallinikow był bodaj jedynym pisarzem rosyjskim, który regularnie i niejako zawodowo przekładał literaturę czeską na język rosyjski. Zainspirowany przez znanego czeskiego slawistę i badacza folkloru J. Polívkę, przełożył szereg bajek, powiastek i opowieści czeskich, morawskich i słowackich. Z pisarzy mu współczesnych, przekładał K. Čapka (najbardziej znany jest jego przekład dramatu R.U.R), F. Langera, J. Mahena, i J. Koptę ¹¹¹.

[94] Z listu do G. Vanečkovej. Cyt. za: Patrz przypis następny. 

[95] Z listu do A.W. Bachracha (1923) [in:] Мосты, No. 5, 1960, s. 304-318. Cyt. za: Vanečková G.: Marina Cvetajevová – významná ruská básnířka pocátku 20. století [in:] Marina Cvetajevová a Praha, ed. T. Korjakinová – M. Nedvedová – G. Vanečková, Praha, Euroslavica 1992, s.25. 

[96] Dziś, na ścianie domu, w którym w roku 1924 mieszkała Cwietajewa znajduje się tablica pamiątkowa. 

[97] Z listu do A.W. Bachracha (11.08.1923), Мосты, No. 6, 1960., s. 319-346. Cyt. za: Vanečková G.: Op. cit., s. 25. 

[98] Z listu do G. Vanečkovej. Cyt. za: Ibidem, s. 26. 

[99] Doskonałą analizę obydwu poematów (Горы, Конца) przedstawił Tomas Venclova w pracy Praska Biblia Maryny Cwietajewej. Patrz: Venclova, T.: Praska Biblia Maryny Cwietajewej [in:] Zeszyty Literackie, 52, XIII, 1995, No. 4. W sprawie życia i twórczości M. Cwietajewej, także w kontekście jej związków z Pragą i Czechosłowacją patrz również: Белкина, М.: Скрещение судеб. Москва: Книга 1988. W wyżej wymienionym numerze Zeszytów Literackich ukazał się fragment piątego rozdziału tej książki. 

[100] Z listu do A. Teskovej (20.10.1927). Patrz: Цветаева, М. И.: Письма к А. Тесковой. Прага/Praha, Academia 1969, s. 54. W bogatej korespondencji z A. Teskovą – najbliższą przyjaciółką rosyjskiej poetki (Cwietajewa poświęciła jej tomik Деревья, w którym znalazły się jej praskie wiersze z roku 1922), odnajdujemy wiele gorących słów, mówiących o głębokim uczuciu łączącym poetkę z miastem nad Wełtawą. W innym swoim liście do Teskovej napotykamy na ciekawą wzmiankę o muzyce Bedřicha Smetany: ... иногда ... музыка, от которой у меня сразу падает и взлетает сердце, какая-то повелительно-родная, в которой я все узнаю - хотя слышу в первый раз. И это всегда - Сметана. Вообще - чешское (11.08.1935). 

[101] Fiedorow Wasilij Gieogijewicz - * 1895 Cherson, † 1959 Praha, na emigracji od 1921 roku, początkowo na Rusi Zakarpackiej (Użhorod), następnie w Pradze. Oprócz twórczości prozatorskiej publikował artykuły o literaturze (m.in. w warszawskim tygodniku Меч). 

[102] Федоров, В. Г.: Суд Вареника - разсказы 1926-1930. Прага: Скит - стихи и проза, 2, 1930. 

[103] Философов, Д.В.: В поисках лица (В.Г. Федоров Суд Вареника. Прага 1930). [in:] За Свободу, 28.12.1930. Бицилли, П.: Две эмигрантские литературы. [in:] Россия и славянство, 04.04.1933, Nо. 213. 

[104] Mam tu na myśli przede wszystkim Chazanowa, Zadornowa i Żwanieckiego, przy czym zaznaczam, iż chodzi tu wyłącznie o warsztat pisarski (kwestie organizacji wypowiedzi), a nie o charakter podejmowanych tematów. 

[105] Федоров, В. Г.: Прекрасная Эсмеральда - эмигрантские разсказы, Ужгород: Школьная помощь 1933. 

[106] Федоров, В. Г.: Канареечное счастье, ч. 1, Ужгород: Школьная помощь 1938. Za życia autora druga część powieści nie została opublikowana. Zaledwie niewielki jej fragment ukazał się w 1990 roku. Patrz: Федоров, В. Г.: Канареечное счастье, Москва 1990, s. 448-453. Autorowi niniejszej pracy nie udało się odnaleźć żadnych informacji na temat tłumaczeń utworów Fiedorowa na język czeski. 

[107] Kallinikov, Josif Fiedorowicz – * 1890 Melecz, w guberni orłowskiej, † 1934 Teplice nad Bečvou; oficer armii rosyjskiej (carskiej), w czasie pobytu wojsk generała Wrangla w Orle został zmobilizowany i wysłany na południe Rosji. Chory na tyfus został ewakuowany z Noworsyjska do Egiptu, skąd w dość skomplikowany sposób przedostał się do Bułgarii, a stamtąd, w 1922 roku do Czechosłowacji. Cała podróż i doświadczenia pierwszych lat uchodźctwa i emigracji została przedstawiona w powieści autobiograficznej У вавилонских рек (Хаос). 

[108] Przekład czeski V. Charváta: Mnichové a ženy. Praha: Čin 1932. W Czechosłowacji za wydaniem tłumaczenia tej powieści opowiadał się m.in. Bohumil Mathesius. V. Kostřica podaje, iż na początku lat trzydziestych negocjowano z Kallinikowem możliwość inscenizacji tej powieści na deskach Národního divadla – por.: Kostřica, V.: Неизвестные письма И.Ф. Каллиникова. [in:] Русская, украинская и белорусская эмиграция в межвоенной Чехословакии. Материалы конференции. Прага 14-15 августа 1995 г., Praha 1996. 

[109] Veber, V. (ed.): Op. cit., s. 53. Patrz także przypis poprzedni. 

[110] Kallinikov, I.F.: Při řekách babylonských (Chaos), přel. V. Charvát, Praha: Čin 1936.

[111] Veber, V. (ed): Op cit., s. 54. 

top