A.R.Mochola - Życie literackie emigracji rosyjskiej w Czechosłowacji (1921-1945)

 Zakończenie 

Martin Putna w swojej książce Rusko mimo Rusko stwierdza, że česká kultura si emigrantů, žijících v jejím ohnisku ... praktický vůbec nepovšimla ¹¹². Pytanie o zasadność tego twierdzenia pozostaje dla mnie sprawą otwartą, głównie dlatego, że sam Putna pojęcia česká kultura nie definiuje; trudno jest zatem oczekiwać jednoznacznego rozstrzygnięcia dylematu. Problem polega na tym, iż nie posiadamy niestety żadnych wiążących danych, co do rzeczywistego zainteresowania rozumianej w szerszym kontekście kultury czeskiej sprawami rosyjskiej emigracji. Fakt, że na polu nauki, literatury i polityki zainteresowanie konkretnych warstw społeczności czeskiej (naukowców, literatów, polityków) sprawami emigracji z Rosji niewątpliwie miało miejsce, nie upoważnia do globalizacji sądów w jedną lub drugą stronę. Nie sposób jest bowiem obiektywnie stwierdzić, czy - poza spektakularnymi wydarzeniami kulturalnymi (Dzień Kultury Rosyjskiej, Dni Miliukowa - nagłaśnianych w ówczesnych czeskich mediach) - przeciętny przedstawiciel czeskiego narodu i kultury wykazywał zainteresowanie Rosyjską Pragą, tym bardziej innymi rosyjskimi miastami Europy. Bez wątpienia docierały do niego informacje na temat przygotowania i przeprowadzenia Rosyjskiej Akcji Pomocowej, o czym szeroko, zwłaszcza w latach 1921-23 informowały czechosłowackie media; czy jednak rezultat tej akcji odbił się na jego życiu kulturalnym - nie wiadomo. Za twierdzeniem Putny przemawia jednak znany po dziś dzień nieco zamknięty charakter emigracji rosyjskiej. Emigranci z Rosji (szczególnie starsze pokolenia) skłaniali się ku integracji wewnątrz własnych organizacji i stowarzyszeń, raczej niechętnie (poza inteligencją akademicką) otwierając się na czeskie, czy jakiekolwiek inne otaczające ich środowisko, kulturę. W życiu młodego pokolenia obserwujemy natomiast szerszy wachlarz procesów - od autonomizacji rodzimych środowisk, poprzez nieliczne w sumie próby integracji ze środowiskiem czeskim i słowackim, aż do niezwykle licznych procesów asymilacyjnych, związanych z bardziej prozaicznym postrzeganiem rzeczywistości i dbałością o przyszłość. 

Z drugiej strony należy wziąć jednak pod uwagę również takie fakty, jak liczne publikacje Rosjan w czołowych czeskich i słowackich periodykach o charakterze kulturalnym - Lumír, Akord, Listy pro úmení a kritiku, Slovenské Pohl'ady, Elán, Prudy, w niemieckiej Prager Presse i innych. Nie można też pominąć milczeniem aktywnej obecności Rosyjskiej Pragi w życiu kulturalnym innych ośrodków rosyjskiej diaspory w Europie, szczególnie widocznej w gazetach i czasopismach emigracyjnych - Последние новости, Современные записки, Руль, Молва, Меч, За Свободу! i w wielu innych.

W życiu literackim wyraźny stał się swoisty rozpad emigracyjnej literatury rosyjskiej na dwa przeciwstawne nurty: tradycyjny, określany nie zawsze trafnym mianem realistycznego (twórczość starszego pokolenia - Czirikow, Niemirowicz-Danczenko, Paryż) i modernistyczny, obejmujący właściwie wszystkie nie mieszczące się w tym pierwszym kierunki (Pustelnia poetów, Cwietajewa, Fiedorow, Kallinikow). Oczywiście podział ten jest tylko i wyłącznie odbiciem generacyjnych sporów literackiej emigracji, użyte terminy są w tym przypadku najczęściej spotykanymi w dyskusjach i polemikach literackich epitetami. Niemniej jednak, na tle tak zarysowanego podziału, należy raz jeszcze podkreślić charakterystyczne przeciwstawianie modernistycznej (bardziej otwartej na zewnątrz) Pragi - konserwatywnemu (a więc tradycyjnemu, zamkniętemu wokół samego siebie) Paryżowi. 

Niezwykle trudno jest określić w tym kontekście rzeczywisty wpływ atmosfery literackiej w Czechosłowacji na życie literackie emigracji rosyjskiej. Literatura czeska tego okresu zwyczajowo dzielona jest również na dwie linie rozwoje: tradycyjną (tradiční), reprezentowaną między innymi przez twórczość prozaików-naturalistów J. S. Machara i M. Čapka-Choda, oraz modernistyczną (modernistická), związana z twórczością poetycką między innymi takich twórców jak A. Sova, czy O. Březina. Z punktu widzenia historii literatury czeskiej tego okresu dochodzi do kilku niezwykle ważnych dla tej literatury wydarzeń - przekład Pasma G.Appolinaire'a dokonany przez K. Čapka (1919), ogłoszenie w 1923 roku programu czeskiego poetyzmu (V. Nezval, K. Teige) i jego artystyczne rozwinięcie między innymi przez J. Seiferta i F. Halasa. Na okres ten przypada także rozwój czeskiej poezji proletariackiej (J.Wolker, J. Hora), prozy psychologicznej i społecznej (m.in. M. Majerova, M. Pujmanova, I. Olbracht), czy też pierwszy tryumf czeskiej powieści za granicą (J. Hašek) ¹¹³. Pewną wskazówką mogą być nazwiska najczęściej przekładanych poetów czeskich - Březina (lubiany chyba najbardziej), Seifert, Nezval, Vrchlický ¹¹⁴ - a więc twórców należących do linii drugiej. Na swój sposób fakt ten umacnia modernistyczny charakter Rosyjskiej Pragi, a przeciwstawienie jej Rosyjskiemu Paryżowi w tym kontekście, zostaje uprawomocnione. 

Wyraźny jest wpływ emigracji na przekłady z języka rosyjskiego. Okres międzywojenny to czas największej ilości przekładów i wydań literatury rosyjskiej w Czechosłowacji (tylko w latach 1923-1927 około siedmiu tysięcy pozycji) ¹¹⁵. Zdecydowana większość przekładów dotyczy jednak klasyków dziewiętnastowiecznej literatury rosyjskiej - Dostojewskiego, Tołstoja, Czechowa, Gogola, Leskowa, Sałtykowa-Szczedrina, Turgieniewa, Gonczarowa, Puszkina, Lermontowa i wielu innych. Z pisarzy emigracyjnych najczęściej tłumaczeni byli Balmont, Mierieżkowskij, Gumilow, Arcybaszew, w mniejszym stopniu - Bunin, Ałdanow, Andriejew, Remizow, Amfiteatrow; z rodzimych - Czirikow, Niemirowicz-Danczenko i Awierczenko. Ukazywały się także przekłady Babla, Zoszczenki, Gorkiego, Fedina, Erenburga, A. Tołstoja i in. ¹¹⁶. Komunistyczne wydawnictwo Pokrok wydawało w tym czasie dzieła Lenina, Zinowiewa, Bucharina, Stalina, Trockiego, Marchlewskiego. Czeski czytelnik (w znacznie mniejszym stopniu słowacki) miał zatem szerokie możliwości obcowania z kulturą i literaturą rosyjską. 

W życiu rosyjskich literatów warto natomiast podkreślić fakt bezsporny - parafazując słowa Alfreda Bema, pisarze i poeci rosyjscy przestali być obserwatorami i stali się uczestnikami wydarzeń, które ważąco wpłynęły na ich życie i twórczość.

[112] Putna, M.: Op. cit., I, s. 50. 

[113] Autorem pierwszego tłumaczenia powieści Haška na język rosyjski był P. Bogatyriew (tzw. Praska szkoła strukturalna, współpracownik R.O. Jakobsona). 

[114] Rosyjskie tłumaczenie Vybraných básni Vrchlickiego autorstwa Balmonta (1928) było szeroko komentowane na łamach czeskich periodyków kulturalnych. 

[115] Por.: Тескова, А.: Чешские переводы с русского языка за последние десять лет. [in:] Постников, С.П. (ed.): Op. cit., s. 330 i następne.

[116] Bardziej szczegółowe dane na temat wzajemnych przekładów czesko-rosyjskich i rosyjsko-czeskich, znajdują się w pracy: Белошевская, Л.: Перевод в системе межкультурных связей русской эмиграции в Чехословакии в 20-е - 30-е годы. [in:] Slavia, 1993, No. 4, s. 507-518.

top